اخترنیوز مولتی مدیا
تاثیــــــــر ژئوپلتیک ایران بر مناقشات منطقه ای و بین المللی
(با تاکید بر ژئواستراتژی امریکا)
مجید شمس
مقدمه
در روابط بین الملل دوستی بین کشورها معنا و مفهومی ندارد بلکه ظاهری نمادین دارد، زیرا همه چیز حول محور منافع ملی کشورها می چرخد. کشورهای به ظاهر دوست، از همدیگر جاسوسی می کنند و فقط مواقعی که منافع مشترک دارند، در راستای منافع حداکثری با هم همکاری می کنند. سیاست یعنی بازی قدرت و روابط بین الملل یعنی بازی کشورها برای بدست آوردن منافع کشورهای دیگر. مرکانتیلیسم و سوداگری با شکل جدید با همان اهداف قدیم هنوز هم دکترین کشورهای بزرگ است. ژئوپلتیک، علم چگونگی این روابط است. بیخود نیست که می گویند: ژئوپلتیسین ها بهترین تصمیم گیرندگان سیاسی هستند. مقدمتا چند اصطلاح یا دانشواژه را باید تعریف کنیم.
ژئوپلتیک: ژئوپلتیک، مطالعه روابط بین دولت ها و سیاست آنها مبتنی بر داده های طبیعی است. پس ژئوپلتیک نقش عوامل جغرافیایی یا اصطلاحا وضعیت توپوگرافی کشورها مانند مرزها و شکل آنها، ناهمواریهای طبیعی و دوری و نزدیکی به دریا و یا اینکه در کجای دنیا قرار گرفته باشد را در روابط بین الملل بررسی می کند.
مفهوم ژئواستراتژی: درکنار مفهوم ژئوپلتیک یا جغرافیای سیاسی ما دو مفهوم دیگر داریم که در ادامه بحث به آن ها نیاز داریم. اولین آن مفهوم ژئواستراتژی است. این کلمه ریشه ای یونانی دارد و از استراگون بمعنای فرماندهی لشکری و کشوری گرفته شده است. اولین بار ناپلئون این اصطلاح را بکار برد. به معنای دانش جنگ و علم طراحی نظامی و تهیه و تدوین خط مشی واحدهای نظامی.
کلا ژئواستراتژی به رابطه قدرت و منطق تسلیحات، همچنین به مانورهای نظامی و اقدامات لجستیکی می پردازد. بر اساس ژئوپلتیک کشورها، ژئواستراتژی ها تبیین میشوند. پس این دانشواژه، ابعادی نظامی- امنیتی دارد . البته این واژه در علم مدیریت هم بکار می رود و مدیران بخشهای مختلف اقتصادی و اداری از روشهای مدیریت خود با نام استراتژی نام می برند. هنری کیسینجر و برژینسکی از مبرزترین ژئواستراتژیست های معاصر می باشند.
تفاوت های ژئوپلتیک و ژئواستراتژی
یکی از تفاوت های بین ژئوپلتیک و ژئو استراتژی اینست که ژئوپلتیک ها معمولا ثابت هستند و کمتر دچار تغییر می شوند برای همین هم به دکترین یا ژئودکترین ها که برنامه هایی بلند مدت هستند منتهی می شوند. اما ژئواستراتژی ها در بزنگاه های مختلف تاریخی تغییر می کنند. مثلا ژئواستراتژی آمریکا پس از حادثه تروریستی ۱۱ سپتامبر حالت نظامی تری به خود گرفت. مسئله مهمتر اینکه ژئوپلتیک کشورها مشخصند و کشورها به صورت آماری از وضعیت منابع طبیعی و استخراجی خود و همچنین میزان جمعیت و تعداد متخصصین گزارش علنی و عمومی می دهند. اما ژئواستراتژی ها امری محرمانه و امنیتی هستند که دولت ها آن را از مردم خود و از دنیا پنهان می کنند و اصولا استراتژی ها سِلاح مخفی دولتمردان هستند.
مفهوم ژئواکونومی: گفتیم که قلمروی ژئواستراتژی، نظامی است، اما در اواخر دهه نود میلادی واژه ژئواکونومی نیز مطرح شد. یعنی یک نوع ژئواستراتژی که مسائل اقتصادی را نیز مد نظر دارد. تا قبل از آن، ژئواستراتژی کشورهای بزرگ، در راستای حفاظت از منافع خود و حمایت از حامیان و هم پیمانان شان، فقط جنبه نظامی داشت و ارتش به عنوان بازوی آن عمل می کرد اما در دهه های اخیر مسائل اقتصادی و اکونومیکی هم در کنار مسائل نظامی به عنوان دو بال ژئوپلتیک، عمل میکنند.
وقتی جورج بوش در یک اتئلاف و کوالیشن بین المللی دستور حمله به عراق را صادر کرد صرفا رویکردی نظامی داشت. اما با روی کار آمدن پرزیدنت ترامپ، استراژی های امریکا ابعادی اقتصادی هم به خود گرفت و دستور حمله ای صادر نخواهد شد مگر سود و زیان اقتصادی آن استراتژی در کنار ابعاد نظامی اش هم محاسبه گردد.
اهمیت ژئوپولتیک ایران
چند ژئودکترین توسط ژئوپلتیسین ها تبیین شده است که نشان از اهمیت ژئوپلتیک ایران در منطقه و در دنیا دارد:
الف- دکترین هارتلند: سر هلفورد مکیندر یک صد سال قبل، دکترین هارتلند یا قلب زمین را مطرح کرد که بخشی وسیعی را در بر میگرفت که آن را اوراسیا نامید. زبیگینو برژینسکی ژئواستراتژیست معروف امریکایی و مشاور ارشد امنیت ملی کاخ سفید در زمان جیمی کارتر، بعد از جنگ سرد (صلح سرد)۱ کتابی نوشت با عنوان “ژئواستراتژی و منطقه اوراسیا” که در آن جا به اهمیت اوراسیا تاکید ورزید. مرکز این منطقه وسیع که از شمال به قزاقستان، از شرق به بندر کراچی در پاکستان و از غرب به برخی کشورهای شمال افریقا تا باب المندب امتداد دارد، ایران است. برخی از مستشرقین، ایران را پلی خوانده اند که شرق و غرب را بهم متصل می کند و رنه گروسه محقق فرانسوی، ایران را چهار راه تاریخ می نامد.۲ از قدیم الایام هم کشور ایران در مسیر جاده معروف ابریشم قرار داشت که از چین تا اروپا امتداد داشت. ایران از طریق استانبول و همچنین منطقه قفقاز و قزاقستان، اروپا را به آسیای مرکزی متصل می سازد.
ب- دکترین هارت سی: یا قلب دریایی جهان که شامل دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان می شود. کشور ایران بواسطه دارا بودن سواحل این دریاها، یکی از استراتزیک ترین و سوق الجیشی ترین مناطق دنیاست. نه تنها در این مناطق، منابع سرشار نفت و گاز وجود دارد، بلکه از پرتردد ترین مناطق دریایی جهان بوده و محل عبور و مرور ابرنفتکش ها می باشند. اهمیت دریا از این جهت حائز اهمیت است که اصولا مسیر دریایی کم هزینه ترین، راحت ترین و امن ترین راه های مواصلاتی در دنیاست.
ج- دکترین هلال بحران: ریشه های مذهبی در ایران فقط منوط به جمهوری اسلامی نمی شود و در زمان پهلوی دوم هم روابط خوبی میان شاه فقید و مذهب و روحانیت وجود داشت.
برژینسکی که در سالهای ۱۹۷۷ تا ۱۹۸۱ یعنی سالهای وقوع انقلاب قهقرا آمیز ایران بعنوان واضع این دکترین تحلیل کرد که ایران از جمله کشورهایی است که ادعای جهانی شدن ایدئولوژی اش را داراست. ژئوپلتیسن های غربی از ان به هلال شیعی هم نام می برند. و دیدیم با استراتژی صدور انقلاب از سوی مسئولین جمهوری اسلامی، نظریه برژینسکی رنگ عینیت به خود گرفت.
د- دکترین عاشورایی یا ام القرایی: ژئودکترینهای قبلی همگی از سوی استراتژیستهای غربی تبیین شدند اما این تئوری از سوی جمهوری اسلامی مطرح شده است. بر طبق این دکترین، اولویت، امنیت امت اسلامی است نه امنیت ملی. یعنی جایی که بین منافع کشور که ابعادی غیردینی و صرفا ملی دارد و کشورهای مسلمان تعارض بوجود آید اولویت با کشورهای مسلمان است. فاجعه ملی اخیر و نشستن پای مذاکره بر سر فروش درصد مالکیت ایران بر دریای خزر توسط مسئولین جمهوری اسلامی و روسها در این راستاست ، که رژیم برای قدری بیشتر ماندن و بقول خودشان اتصال انقلاب اسلامی به ظهور امام زمان، منافع ملی و حاکمیت ارضی ما را وجه المصالحه قرار میدهند. یا در حالیکه روستاهای ما فاقد مدرسه و برق هستند، کارگران ما حقوق معوقه و یا پرداخت نشده دارند، در عراق بطور رایگان برق رسانی می کنند یا در کشورهای دیگر جهت تبلیغ انقلاب اسلامی مدرسه و بیمارستان می سازند. پولی که متعلق به مردم ایران است ، خرج حماس و حزب الله و حوثی های یمن میشود. ۳
پس ایران هراسی۴ یا شیعه هراسی یکی از دلایل ژئوپلتیکی اهمیت ایران در مناقشات منطقه ای و بین المللی است.
ه- برخی دلایل مهم دیگر: از دلایل دیگری که اهمیت ژئوپلتیک ایران در روابط بین الملل را باعث شده همسایگی ایران با هفت کشور دیگر است و روابط و بده بستانهای ایران با همسایگان خود میتواند منجر به یک قدرت منطقه ای بشود و این هشت کشور همسایه، می توانند از طریق ایجاد معاهدات و پیمان نامه های سیاسی، اقتصادی و نظامی در معادلات منطقه ای تاثیر گذار باشند.. از اهمیت این پیمانها در توازن منطقه، همین بس که در بدو انقلاب با خروج جمهوری اسلامی از پیمان سنتو یا بغداد که پیمانی منطقه ای بین ایران و همسایگانش بود بسیاری از استراتژیستها همچون برژینسکی ادعا کردند که این امر باعث عدم توازن در منطقه و درگیری و جنگ در منطقه شد. مانند جنگ بی ثمر و خانمانسوز هشت ساله بین ایران و عراق.
وسعت ایران یکی از دلایل اهمیت ژئوپلتیکی ایران نیز میباشد. طبق دسته بندی پاندر، ایران با وسعتی بالای ۱ میلیون و ۵۰۰ هزار کیلومتر مربع جزو کشورهای خیلی بزرگ محسوب میشود. همچنین ایران دارای یکی از جوانترین کشورهای دنیا محسوب میشود که این نیروی جوان می توانند در چرخه تولید بسیار حایز اهمیت باشند. همچنین بالقوه نیرویی نظامی که در مواقع ضرورت، میتوانند از حریم و تمامیت ارضی کشور محافظت نمایند. غنی بودن معادن کانی و استخراجی کشور نیز یکی از پارامترهای مهم در ژئوپلتیک ایران می باشد. حال که به دلایل اهمیت ژئوپلتیکی ایران و نقشش در مناقشات بین المللی پی بردیم به بررسی استراتژی امریکا و نظام بین الملل در برابر ایران میپردازیم.
اهداف ژئوپلتیک آمریکا در حوزه اوراسیا، خاورمیانه و جمهوری اسلامی ایران
۱- تامین امنیت ملی آمریکا و هم پیمانانش: در عصر حاضر، منافع کشورهای بزرگ مانند امریکا و روسیه فراتر از مرزهای خودشان است. آنجا که پیمان نامه های اقتصادی- نظامی و سیاسی بین کشورها از لحاظ حقوقی الزام آور می باشند، کشورهای کوچک به کشورهای بزرگ امتیاز اقتصادی و امکانات می دهند تا در مواقعی که کشورهایی چون جمهوری اسلامی برای آن ها خطرفرین باشند از حاکمیت انها حمایت کنند.۵ پس هر گونه تهدید اسراییل، بحرین، عربستان و سایر کشورهای هم پیمان آمریکا وظیفه حقوقی و الزام آور حمایت های امریکا را بر دوش این کشور گذارده و پای این کشور را به منطقه باز میکند.
۲- تامین امنیت انرژی: منطقه خاورمیانه با دارا بودن مهمترین منبع انرژی نفت و گاز در دنیا یکی از استراتژیک ترین مناطق دنیاست. خلیج فارس و تنگه هرمز که یکی از پر رفت و آمدترین مناطق دریایی دنیاست گواه این مطلب است. بر همین اساس است که با اعمال تحریم بر جمهوری اسلامی، رژیم جنایتکار جمهوری اسلامی مبادرت به گروگان گرفتن ابرنفتکش ها و باج خواهی از کشورهای دیگر می کند زیرا خود بر اهمیت این شاهراه آبی واقف است.
از طرف دیگر کشورهایی مانند روسیه، چین و ژاپن که روابط حسنه ای با جمهوری اسلامی داشته و جزو هم پیمانانش می باشند، خواهان ثبات سیاسی در منطقه هستند. و این مساله باعث رویارویی دو جناح امریکا و متحدانش با جمهوری اسلامی و حامیانش در منطقه شده است.
ژئواستراتژی های امریکا در خاورمیانه و ایران:
استراتژی پیشگیرانه : در این استراتژی، هدف، جلوگیری از اقدامات خطرناک جمهوری اسلامی می باشد. همانظور که اشاره کردیم استراتژی ترامپ، ژئواکونومیکی است. و در این راستاست که ترامپ برای استراتژی پیشگیرانه خود در قبال جمهوری اسلامی در کنار تهدیدهای نظامی، تحریم های اقتصادی را به موازات آن و چه بسا پیش تر از آن در دستور کار قرار داده است. این امر باعث تضعیف توان نظامی- استراتژیکی جمهوری اسلامی میشود. بنابراین برای جلوگیری از دخالت های جمهوری اسلامی در منطقه و حمایت از هم پیمانانش، در اولین گام، مبادرت به لغو برجام که ضررهای مالی زیادی، هم به دولت امریکا وارد کرده بود و هم استفاده و بهره برداری رژیم، از عواید فروش نفت در راستای عملیات تروریستی در جهان را باعث شده بود، ممانعت کرد.۶
استراتژی نرم افزاری: در این استراتژی، امریکا به دنبال برقراری ارتباط با مردم کشورهای منطقه هست که تا قبل از این (زمان اوباما) عراق در مرکز توجه بود و الان با روی کار آمدن ترامپ، مردم ایران مرکز توجه این استراتژی هستند. دولت امریکا بارها حمایت خودش را از مردم ایران اعلام کرده و اخرین اقدام آن ها در این راستا، اعلام زادروز شهید راه آزادی ستار بهشتی به پیشنهاد مادر مبارزش بانو گوهرعشقی، به نام “روز دوستی میان مردم ایران و آمریکا” و تایید و اعلام رسمی آن از سوی برایان هوک مسئول امور مربوط به ایران در وزارت خارجه می باشد.۷
……………………………………………………………….
پاورقی:
۱- زبیگنیو برژینسکی: در برابر روسیه در حالت “جنگ سرد” هستیم، نقل از دویچه وله فارسی، مورخه ۳.۷.۲۰۱۵.
۲- نگاه کنید به: رنه گروسه و چند تن از مستشرقین، تمدن ایرانی، ترجمه عیسی بهنام، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۶.
۳- اصولا اختلافات ما و مردم با مسئولین جمهوری اسلامی اختلاف بر سر معنا و مفهوم ادبیات سیاسی نیز می باشد. چرا که ادبیات سیاسی جمهوری اسلامی با تعاریف کلاسیک آن فرق دارد. جمهوری اسلامی، نه مرزها برایش اهمیت دارد و نه قواعد آمره حقوق بین الملل. برای دولتمردان جمهوری اسلامی، واژه های “شهروند” و “تبعه” یک کشور، جایش را به “مسلمانان” داده است. بخاطر همین است که از همان ابتدا، خمینی دیوانه، خود را رهبر مستضعفین جهان نامید و خامنه ای جنایتکار نیز خود را ولی امر مسلمین جهان میخواند.
۴- حمید رضا ملک محمدی، مهدی داوودی- تاثیر ایران هراسی بر سیاستهای نظامی امنیتی کشورهای شورای همکاری خلیج فارس- فصلنامه سیاست، مجله حقوق و علوم سیاسی، دوره ۴۲، شماره ۲، تابستان ۱۳۹۱، صفحات ۲۲۷ تا ۲۴۶.
۵- بهادر امینیان جزی،محسن عسگریان، عباسعلی توتونچیان- تحلیل تئوریک انواع دیپلماسی اجبار امیز در سیاست خارجی امریکا در قبال ایران(بر اساس تئوری ناسازگاری)- پژوهشنامه علوم سیاسی، سال هشتم، شماره ۱، زمستان ۱۳۹۱، صفحات ۲۶-۲۷.
۶- حسین رفیع، دانشواژه ژئوپلتیک و ژئواستراتژی در دنیای اطلاعات (با تاکید بر مورد ایران)، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره ۳۸، شماره ۳، پاییز ۱۳۸۷، صفحه ۱۱۰
۷- استراتژی ژئواکونومی دولت ترامپ در قبال ایران، جمهوری اسلامی ایران را به بیشترین میزان ناتوانی و اقتدار در طی این چهاردهه کشانده است تا حدی که مسئولین جمهوری اسلامی کاسه گدایی دست گرفته و با تهدید و باج خواهی خواهان فروش نفت خود در بازارهای جهانی هستند. و من بر این باورم که همین سیاست و استراتژی ادامه یابد، جمهوری اسلامی در ضعیف ترین حالت قرار گرفته و سپس مردم با یک انقلاب، میخ تابوت رژیم را بکوبند.
