معرفی کتاب “علف، همراه با کوچ بختیاری” فرشید خدادایان

“علف، همراه با کوچ بختیاری”

شرحی مکتوب بر فیلمی صامت

فرشید خدادادیان*

کتاب “علف، همراه با کوچ بختیاری” سفرنامه سه امریکایی است که در سال ۱۹۲۴میلادی به ایران آمدند و پا به پای طایفه‌ بابا احمدی از ایل بختیاری مسیر قشلاق به ییلاق این عشایر کوچ رو را پیمودند و از شمال خوزستان به چهارمحال بختیاری رفتند. اثری با ترجمه شاهرخ باور (شیرازی) که توسط نشر نامک به بازار کتاب ارائه گردیده است.
کتاب، در حقیقت روز نوشته های “مریان کوپر” کارگردان فیلم علف است که با مقدمه‌ای که “ویلیام بیب” از همراهان وی در این سفر بر آن نگاشته، به انگلیسی منتشر و بنا به گزارش مترجم نخستین بار توسط پدر مترجم، زنده یاد محمود باور، مولف کتاب کوه گیلویه و ایلات آن (۱۳۲۴) و مدیر پیشین منطقه نفت خیز گچساران برای ترجمه انتخاب شد.
“… دست یازیدن به ترجمه این کتاب خود داستان مفصلی دارد. در بالای صفحه ۵ این کتاب پدرم، زنده یاد محمود باور به انگلیسی نوشته «اگر عمر اجازت دهد ارزش ترجمه دارد» امضا محمود باور۱۵/۸/۱۹۴۸” (از پیش گفتار مترجم،ص۹)

شاهرخ باور، متولد اول فروردین ۱۳۱۲ از والدینی شیرازی در مسجد سلیمان است. در آغاجاری، گچساران و اهواز دوران نوجوانی و جوانی خود را سپری کرده و در ۱۳۳۴ در رشته زبان و ادبیات انگلیسی از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران فارغ التحصیل شده. باور که خود بزرگ شده در خانواده‌ای نفتی بوده، در ۱۳۳۵ به استخدام شرکت نفت درآمده و مشاغل و مسئولیت‌های متعددی در شرکت نفت داشته که آخرین آن ریاست اداره کل کالا در شرکت ملی نفتکش بوده و در سال ۱۳۶۶ با داشتن ۳۰ سال سابقه خدمت و به درخواست شخصی بازنشسته شده تا بتواند بیشتر به فعالیت‌های فرهنگی و ترجمه بپردازد.
ترجمه کتاب نسل اژدها نوشته خانم پرل باک، ترجمه و ارائه مطلب در مجله شکار و طبیعت و ترجمه کتاب علف از جمله کارهای ارائه شده این مترجم است و کارهای دیگری همچون ایران بزرگ تر نوشته ریچارد فرای، کاشفین بزرگ جهان، نادیده هایی در آیینه (سفر در ایران) نوشته جیسن البوت، سقوط تخت طاووس نوشته ویلیام فوربیس و تصاویری از ایران نوشته گرترود بل از دیگر کارهای در دست ترجمه و یا در مرحله انتخاب ناشر از سوی آقای باور هستند. وی همچنین در حال تدوین و گردآوری ملحقات و ضمایم به کتاب کوه گیلویه و ایلات آن نوشته زنده یاد پدرشان نیز هستند.
علف، عنوان فیلم صامت مستندی است که توسط سه امریکایی تولید شد و مترجم در مقدمه و به نقل از دکتر بهمن مقصودلو، استاد دانشگاه کلمبیا می‌آورد: “علف یک فیلم صامت یگانه نیست، بلکه یادمانی بزرگ از زندگی پرماجرای سه انسان است که آن را بوجود آورده‌اند چرا که بدون دانستن جزئیات زندگی و شخصیت تک تک آن ها و نیز مسیری که آنها مشترکاً پیمودند، نمی‌توان از تماشای این فیلم لذت کامل برد. این سه انسان شجاع و خوش فکر و خلاق توانسته بودند در وقتی به هنگام و در مکانی درست گرد هم آیند. ” (صفحه۱۳کتاب)
سه امریکایی که از آنان یاد می‌شود مریان کوپر، ارنست شودساک و خانم مارگریت هریسن هستند که در یک مسیر سخت و طاقت فرسا با عشایر بختیاری همگام شده و مشاهدات خود را به صورت فیلم صامت و یادداشت ثبت نموده‌اند.
کتاب، پس از پیشگفتار و مقدمه مترجم با مقدمه‌ای به قلم مریان کوپر ادامه پیدا می‌کند که در آن کوپر به چگونگی شکل گیری ایده ساخت فیلم، اتفاقات قبل از کوچ و اشاره به نام کسانی که با آنها همکاری داشته‌اند، پرداخته است.
فصول ده گانه کتاب با گزارشی که از اردوی خان در شوشتر در تاریخ سی مارس ۱۹۳۴ آغاز و با شرح رویدادهای سفر چهل و شش روزه آنها پا به پای طایفه‌ بابا احمدی ادامه پیدا می‌کند. اما شاید بتوان صفحه اول از فصل یکم (صغحه ۲۵کتاب) را چکیده داستان علف دانست:
“علف خشک شد و بدون علف، گله و گوسفندان‌شان می‌میرند. سرپناه و چادر و غذای ایل و هم چنین زندگی عشایری متکی بر این حیوانات است. بنابراین این گروه بدوی در حالی که تمام مایملک خود را بر گرده خود یا بر پشت حیوانات شان حمل می‌کردند از صحرای سوزان عربستان (خوزستان) جاکن شدند و از رودهای یخ زده پرتلاطم و خروشان پهن گدشتند و هفته‌ها با تقلا از سلسله کوه های توان فرسا و ترسناک بالا و پایین رفتند و بدین سان چهره بر چهره زردکوه پیر، آن غول سرسفید و برف پوش کوه های جنوب ایران ساییدند. سپس مردان و زنان و کودکان پابرهنه به ستیز با برف برخاستند و از کمرکش برف پوش تقریباً قائم کوه بالا و پایین رفتند تا سرانجام خان پیشرو از فراز کوه به پایین نگریست و اولین دره جلگه ایران را دیدم که مزین به غلف سبز و نرم و غنی و مرطوب بود. علفی که برای این مردم کوچ رو به منزله زندگی و حیات بود. این حماسه من است-داستان علف” (ص ۲۵ کتاب)

کتاب، واجد اطلاعات جالبی از شرایط جغرافیایی، قوم شناسی آداب و رسوم و اطلاعاتی از شیوه زندگی عشایر بختیاری، مناسبات درون طایفه‌ای و مناسبات ایلی ایشان بوده و هرچند در برخی موارد بعنوان مثال اسامی همچون طایفه “بهداروند” به صورت تحت اللفظی “بیداروند” ترجمه شده، اما اشراف نسبی مترجم به حوزه تاریخ و فرهنگ بختیاری و بهره‌ای که از منابع و مآخذ جهت پاورقی‌ها بهره برده، در خور توجه است.
کوپر، در پایان کوچ نهایتاً روزنوشته‌های خود را با این جملات به پایان می‌رساند: “بدین ترتیب از سرزمین بختیاری بیرون رفتیم و عشایر را در سرزمین علف پشت سرنهادیم تا چهار پنج ماه با خوشی و آسایش زندگی کنند تا دوباره علف بخشکد و یک بار دیگر دار و ندار و بار و بنه‌شان را جمع کنند و از فلات آن سلسله جبال باشکوه گذر کنند و به کوه پایه‌های دشت عربستان (خوزستان) برسند…” (از متن کتاب، ص۱۹۲)
براستی این زندگی کوچ روی تا چه زمان ادامه خواهد داشت؟ کوپر البته هیچ چشم اندازی از آینده زندگی عشایری در ایران نمی‌دهد. آیا زندگی عشایری محکوم به فنا و فراموشی است؟!
اکارت اهلرس Eckart Ehlers ایران شناس معاصر آلمانی که حدود سی و پنج سال از عمر خود را صرف تحقیق و پژوهش در مورد ایران نموده و تا کنون شش کتاب و بیش از پنجاه مقاله در مورد ایران نگاشته، در ۲۰۰۱ میلادی (و البته هفتاد و هفت سال پس از گزارش کوپر) همراه با مستشرق دیگری بنام کنراد شتر منتشر نمود تحت عنوان: “کوچروی شبانی و محیط: بختیاری‌های زاگرس”. اهلرس در این اثر که بخشی از آن در قالب مقاله‌ای با همان عنوان در مجموعه مقالات منتشر شده از وی با عنوان: “ایران؛ شهر-روستا-عشایر” با ترجمه عباس سعیدی (نشر منشی، تهران،۱۳۸۰) آمده، این سوال اساسی را مطرح می‌کند که آیا زندگی عشایری مرده است؟ آیا روابط متقابل و نزدیک کوچروی شبانی و مسئله پایداری در نواحی خشک کوهستانی هنوز برقرار است؟ بعضی از محققان بر این اعتقادند که زندگی کوچ روی در حال مرگ و از بین رفتن است. ولی در ایران نقش و اهمیتی را که هنوز شیوه سنتی عشایری دارند باید مسلم فرض کنیم. در عین حال باید گفت عشایر شانسی برای حفظ و بقای شیوه سنتی زیستی خود ندارند. آنها خود نیز ضرورت تحول و نوگرایی در شرایط زیستی سنتی را می‌پذیرند. این موضوع صرفاً نتیجه فشار بیرونی و واقعیات تلخ اقتصادی نیست، بلکه ضمناً پیامد مشاهده عینی خود عشایر است که تحصیل، بهداشت و سایر اشکال رفاه حمایتی (دولتی) نیازهای روحی-فرهنگی و مانند آن تنها در سکونتگاه های ثابت و دایمی قابل حصول است. این موضوع به ویژه در مورد نسل‌های جوانتر بختیاری، صدق می‌کند. (جهت اطلاعات بیشتر مراجعه کنید به؛ معرفی کتاب ایران شهر-روستا-عشایر؛ مقاله به قلم جواد علی آبادی فرد در کتاب ماه تاریخ و جغرافیا شماره هفتاد و چهار آذر ماه ۱۳۸۲صفحه۸۲)
البته باید به این نکته نیز توجه داشت که کوچ عشایر بختیاری همچنان ادامه دارد، اما رفته رفته به خاطراتی نوستالژیک مبدل می‌شود.
کتاب”علف” این ظرفیت را دارد که با به همراه داشتن نسخه فیلم ساخته شده توسط نویسنده و همکارانش (بصورت لوح فشرده) بصورت پیوست خواندنی تر و برای خواننده نا آشنا با زندگی عشایر و فرهنگ قوم بختیاری ملموس تر باشد. موضوعی که امیدوارم در چاپ های بعدی کتاب امکان آن فراهم گردد. پخش سبحان، به شماره تلفن۶۶۹۵۴۵۷۲ (تهران) توزیع این کتاب خواندنی را برعهده دارد.

*دانش اموخته حقوق اقوام و اقلیت‌های دینی از دانشگاه جورج میسون