اخترنیوز مولتی مدیا
یادداشت به مناسبت هفتم آبان روز جهانی کوروش
اشاره به قیر و کاربردهای آن در منشور کوروش
فرشید خدادادیان
نویسنده کتاب کاربردهای نفت و گاز در ایران باستان
سالیانی است که علاقمندان به فرهنگ و تاریخ ایران،هفتم آبان برابر با 28 اکتبر را به نام روز بزرگداشت پادشاه دادگستر ایرانی، کوروش هخامنشی گرامی می دارند. اما چرا هفتم آبان؟ در رویدادنامه”نبونعید” که به بیان رویدادهای دورهٔ فرمانروایی نبونعید، آخرین شاه بابل و پس از آن کوروش هخامنشی بر اساس گاهشماری بابلی می‌پردازد و در بابل کشف و اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می شود، چنين آمده است: “در ماه اَرَخسمنو (ماه هشتم)، روز سوم، کوروش به بابل اندر آمد. شاخه‌های سبز در برابر (زیر پای او) گسترده شد…”متخصصان گاهشماری باستانی و تطبیق این گاهشماری ها با تقویم کنونی، این روز را بیست و نهمین روز از ماه اکتبر سال 539 پیش از میلا، برابر با هفتم آبان ماه (که در تقویم معاصر برابر با28 اکتبر شده) دانسته اند و از این رو است که هفتم آبان به مناسبت اقدام اخلاقی و مبتنی بر رعایت حقوق بشر این پادشاه هخامنشی در زمان تسخیر بابل که شرح آن در منشور منسوب به وی حک شده است، به نام روز بزرگداشت کوروش، گرامی داشته می شود.
“هرمز رسام” باستان شناس آسوری تبار بریتانیایی در سال 1258 خورشیدی برابر با 1879 میلادی در میان استوانه های گلین متعددی که در محوطه باستانی بابل کشف کرد، سند ارزشمندی از روزگار کورش را ارایه كرد که رمزگشایی و بازخوانی آن موید یک روش متفاوت در کشورگشایی و حکمرانی در روزگار باستان بود.
بر اساس این سند، کورش خود را به عنوان فاتح به ملت بابل معرفی نکرده، بلکه به عنوان منجی و جانشین قانونی تاج و تخت معرفی و برای توضیح خود را پادشاه بابل، شاه کشورها معرفی نموده است. (1:141)
مستندترین و دقیق ترین خوانش متن استوانه که نگارنده در تابستان سال 2007 میلادی طی سفر به لندن موفق به بازدید آن در موزه بریتانیا شد،توسط استاد ارجمندم دکتر ارفعی انجام گردید و علاوه بر اینکه گویای مطالب مهمی در خصوص تساهل و مدارای کورش است، در بند چهل و یکم آن به موضوع مهم کاربرد مشتقات نفتی در معماری اشاره و مشخصا از”قیر” نام برده شده است که بسیار قابل تامل بوده و سندی است بر آشنایی ایرانیان با کاربردهای این مشتق طبیعی نفت برای معماری در حداقل 538 سال پیش از میلاد مسیح!
خوانش هفت بند (سطر) آخر متن استوانه به قرار زیر است:
(بند 39) دیوار کناره ای (ساخته از) آجر را بر کنار خندق شهر که (یکی از) شاهان پیشین ساخته و (بنایش را) به انجام نرسانیده بود.
(بند40) بدانسان که بر پیرامون شهر (به تمامی) برنیامده بود آنچه را که هیچ از یک شاهان پیشین (با وجود) افراد به بیگاری گرفته شده کشورش در بابل نساخته بودند.
(بند 41) از قیر و آجر از نو بار دیگر بساختم و بنایشان را به انجام رسانیدم
(بند 42) دروازه های بزرگ وسیع مر آن ها را بنهادم … و درهایی از چوب سدر با پوششی از مفرغ،با آستانه ها و پاشنه هایی از مس ریخته شده … هر آن جایی که دروازه هایشان یافت می شد.
(بند 43) استوار گردانیدم …. نوشته ای لوحه ای در بردارنده به نام آشور بانی پالشاهی پیش از من در میان آن (=بنا) بدیدم.
(بند 44 ناخوانا)
(بند آخر، بند 45 تا به روز جاودان. (2:15)
در این بخش از منشور،کوروش دادگر به اقداماتی که با دستور وی در زمینه معماری بابل و بازسازی برج و بارو و ابنیه شهر اشاره نموده و مشخصا در بند41 به استفاده از قیر و آجر در بازسازی دیوار و حصار شهر اشاره می کند که گویای کاربرد این مشتق نفتی در معماری آن روزگار بوده است. بدیهی است “قیر” در آن ایام به صورت طبیعی و خودجوش در اختیار ساکنان جنوب غرب ایران و میان رودان (بين النهرين) وجود داشته و چشمه ها و معادن طبیعی قیر چنانچه امروز نیز در مناطق خوزستان، ایلام و کرمانشاه وجود دارند، در آن ایام نیز در دسترس بوده است. کاربرد قیر در معماری و ديگر امور مربوط به زیست بشری در ایران و میان رودان البته سوابقی کهن تر نیز داشته و تنها به معماری نیز محدود نبوده است. شواهد باستانی نمونه های متعددی از کاربردهای نفت و گاز و مشتقات نفتی را در زمینه های نظامی، پزشکی و دینی، نشان می دهد.
از جمله باید به سومریان اشاره کرد که در سرآغاز تاریخ، در دره میان رودان سفلا مستقر شدند. آنها بیش از هزار سال قبل از میلاد خط را ابداع کردند. حکومت مستقل در شهرهای مجزا (دولت شهر) را تشکیل دادند، نظام خدایان و روابط بین خدایان و آدمیان را بنیاد نهادند و بسیاری کارهای دیگر را به انجام رساندند. آثار به دست آمده از حفاری‌های شهرهای کهن بابل، اور، لاگاش و … حاکی از آن است که سومریان در هنرهای گوناگون دست داشته‌اند که بعدها این هنرها توسط اقوام سامی و غیرسامی برداشت شده و به سراسر آسیای غربی گسترش یافته است.
سومریان و جانشینان آنها در ساختن معابد، ارگ‌ها و سایر بناها، خشت خام و پخته و ملاتی از قیر به کار می‌بردند. زیگورات‌ها که تکرار آن را در تمدن ایلام نیز شاهدیم، از جمله بناهایی هستند که استفاده از ملات قیر در آنها بسیار رایج بوده است و بهترین نمونه از این قبیل بناها را در معماری شهر “اور” می‌توان يافت.
چنین روش معماری در جنوب غرب ایران نیز همزمان تکرار شده است. معماران ایلامی برای ساختن مجموعه “چغازنبیل” (در خوزستان فعلی) از معماری میان رودان پیروی کردند. آنها از ملات‌های مختلفی استفاده کرده‌اند. این ملاط ها براساس ویژگی و اهمیت هر بخش از بنا و با درنظر گرفتن شرایط اقلیمی پرباران (آن روزگار) منطقه با مصالح اولیه و در دسترس همچون قیر طبیعی، گچ، آهک و خاک رس ساخته شده و در بخش‌های مختلف بنا به کار گرفته مي شد. خاصیت عایق‌بندی “قیر” برای ایلامیان بسیار مهم بوده است. به همین منظور برای ساخت آرامگاه‌های زیرزمینی که از اهمیت فراوانی برخوردار بود و احتمال نفوذ آب به داخل آنها وجود داشت، از ملات گچ و گچ به همراه قیر استفاده شده است. از این ملات همچنین در ساخت مخزن آب، واقع در زیر حصار خارجی شهر و کلیه ناودان‌های موجود در معابر و بناهای مختلف مجموعه که در معرض آب بودند استفاده شده است. در این مکان‌ها ميان آجرها و در میانه هر یک از رج‌های آن، از یک ملات قیر ترکیبی که شامل قیر طبیعی، آهک و مقدار کمی ماسه بود، استفاده می‌شده است. (4:5)
با شکل گیری تمدن های ماد و هخامنشی، تجربیات ساکنان در حوزه های مختلف و از جمله معماری نیز به این تمدن ها منتقل و این گونه است که در مهم ترین سند باستانی دادگستری پادشاه عادل ایران، کوروش هخامنشي نیز شاهد اشاره به این آشنایی و کاربرد هستیم.
ایرانیان از روزگاران کهن نفت و گاز و مشتقات نفتی را می شناختند و از آن در زندگی خود بهره می بردند و بند چهل و یکم منشور کوروش هخامنشی مستندی باستانی بر این ادعا است.
پی نوشت ها:
1- رومن گیرشمن: ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، چاپ سیزدهم1380، انتشارات علمی فرهنگی، تهران.
2- عبدالمجید ارفعی؛ ترجمه منشور کوروش، مجلۀ فرهنگستان ادب و هنر ایران، شماره 9، سال 1366.
3- کتاب فرشیدخدادادیان: کاربردهای نفت و گاز در ایران باستان، انتشارات روابط عمومی شرکت ملی نفت ایران، چاپ دوم 1393.
4- سیدحسین حسینی سیر: بررسی ملات‌های به کار رفته در چغازنبیل/ گزارش در سایت چغازنبیل/ تاریخ تهیه گزارش تابستان 1379.
