یادداشتی از نیلوفر بیضایی در نقد فیلم «عیار تنها» در باره ی بهرام بیضایی

همین الان فیلم “عیار تنها” ساخته ی علا محسنی که بازتاب دهنده ی مختصری از دنیای کاری و زندگی بهرام بیضایی است را دیدم. در قسمتهای فیلمهای قدیمی تر بیضایی یادها و خاطرات شخصی برایم زنده شد. از فیلم رگبار که در پنج سالگی من ساخته شد و همان سالی که خواهرم نگار بدنیا آمد. فیلمی که هر بار آن را دیدم، دو چیز در تصویرها برایم یادنگاره هایی را زنده می کرد. یکی پوستر عکس گربه ای که عاشقانه دوست می داشتم و نمی دانم چه شد که سر از دیوار اتاقی در فیلم رگبار در آورد و بعد دیگر هرگز به من باز نگشت و دیگری عکس عروسی پدربزرگ و مادربزرگ پدری ام که جزو قابهای تصویری خانه ی آقای حکمتی بود.

فیلم غریبه و مه که در همان سالها ساخته شد، یکی از سخت ترین فیلمهای پدرم بود. او تقریبا یک سال برای ساختن این فیلم از فضای خانه دور بود و وقتی بازگشت، خواهر خردسالم با او غریبی کرد و او را نشناخت. و باز فیلم غریبه و مه و بازیگر کودکش محسن محمد باقر که از هر دو پا فلج بود و با عصا پاهای خود را به زمین می کشید . در تصویری انتخاب شده از این فیلم آیت (خسرو شجاع زاده) به محسن می گوید: “آره ، آره اگه اونا بذارن میسازیمش” و محسن در حالی که لبخند از چهره اش محو می شود می گوید: “اونا؟” … و این “اونا” آیا همانهایی نبودند که پس از انقلاب اسلامی محسن نوجوان را در 15 مرداد 1367 همراه چند هزار جوان و نوجوان دیگر اعدام کردند؟ و حیف که در فیلم اشاره ای به این نکته نشد. فیلم سفر که در آن “شهرزیبا” ی آن زمان را می بینیم. همان محله ای که پدر و مادرم اولین آپارتمان زندگیشان را با پولی اندک در آنجا خریدند و بخشی از کودکی من در آن گذشت. همانجا که مادربزرگ و پدر بزرگ مادری ام نیز آپارتمانی خریدند که هنوز هم هست، اما بدون آنها. چریکه ی تارا که در پشت صحنه ی فیلمبرداریهایش بودم و نی های نیزارها را همراه با کارکنان فیلم رنگ می زدم. فیلمی که در اسالم ساخته شد. جایی که بخشی از خاطرات تابستانی نوجوانی ام برای سالهای پی در پی در آنجا و با اهالی اش گذشته بود. همان جا که بعدها محل ساخته شدن باشو غریبه ی کوچک بود، در حالیکه من دیگر در ایران نبودم. پیش از آن در مراحل مقدماتی آماده سازی ساخت فیلم، زمانی که هنوز در ایران بودم، بیاد می آورم که روزی عدنان عفراویان، بازیگر نقش باشو به خانه ی ما آورده شد پدرم روی پرده به او فیلمهای نوجوانان نشان می داد. عدنان تا آن روز در زندگی اش فیلم ندیده بود.

 

هر بار خانم آنیک، بازیگر نقش مادر در فیلم کلاغ را می دیدم، به یاد مادربزرگم (مادر پدرم) می افتادم. شباهت کاراکترها و خاطره ها از تهران قدیم و لوقانته و زبان فرانسه که مادر بزرگم تا حدودی بر آن مسلط بود، تلاشی برای زنده نگاه داشتن یاد و تاثیر زنی بر زندگی اش بود که آن موقع هنوز زنده بود و دنیای ذهنی و هوش سرشارش را می شناختم.

نکته ی اشتباه دیگر فیلم و یا حافظه ی پدرم این است که خانواده اش یعنی مادرم و من و خواهرم همگی به سوئد مهاجرت کردیم…که اینطور نبود. من در سال 1985 و در حالیکه چند دستگیری به دلایل سیاسی که شامل فروختن کتاب و همراه داشتن اعلامیه می شد را پشت سر گذاشته بودم و در حالیکه دیگر فعالیت سیاسی نداشتم، اما مدام تحت کنترل بودم، به همراه مادر و خواهرم به آلمان آمدم. من در آلمان ماندم و آنها پس از چند ماه به ایران بازگشتند. دو سال بعد یعنی در سال 1987 مادرم و خواهرم نگار به همراه سوسن تسلیمی و دخترش توکا به سوئد مهاجرت کردند و قرار بود که پدرم و داریوش فرهنگ، همسر آن زمان سوسن تسلیمی نیز بعدا به آنها بپیوندند. اتفاقی که هرگز نیفتاد. من هرگز در سوئد زندگی نکرده ام و از همان ابتدا ساکن آلمان بوده ام. یادم افتاد در کتابی درباره ی پدرم نیز روایتی نادرست درج شده از “خانواده ای” که او را ترک کرد و تنها گذاشت. اما این روایت درست نیست.

آنچه برایم علاوه بر پرداختن این فیلم به کارهای هنری پدرم اهمیت داشت این بود که او در فیلم در مورد خانواده اش، باورشان به بهاییت و تحت فشار بودن خودش به دلیل باور خانواده اش سخن گفت. همچنین درباره ی دلیل مهاجرت پدرش از آران به تهران. و به یاد می آورم سالهای پس از انقلاب را که عمه ام که دبیر ادبیات بود بدلیل باورش اخراج شد، عمویم که معلم بود، به همین دلیل اخراج شد، پدرم که حاضر به نفی هویت خانواده اش و انکار باور آنها نشد، از شغلش در دانشگاه اخراج شد، دختر عمه ام که از دانشگاه اخراج شد، وضعیت دختر عمه ی دیگرم که سال پایانی مدرسه عالی سینما و تلویزیون را می گذارند، معلق ماند، محل کسب و کار شوهر دختر عمه ام که در شیراز به آتش کشیده شد، فرزندان دختر عمه هایم و تمام فامیل پدری ام که بعد از انقلاب به سن دانشگاه رسیدند از امکان تحصیل در دانشگاههای رسمی کشور محروم ماندند، پدر و مادر پدرم در زمینی پشت خاوران، همانجا که بهاییان در آن دفن می شوند و “لعنت آباد” خوانده می شد، دفن شدند و هنوز مطمئن نیستم که سنگ قبری داشته باشند یا اگر داشته اند هنوز وجود داشته باشد.

و سرانجام می رسم به روایت پدرم از مادرم. رابطه ای که با عشق و در تئاتر آغاز شد. آشنایی پدر و مادرم از طریق گروه هنر ملی به سرپرستی عباس جوانمرد، دایی مادرم آغاز شد. در آن زمان پدرم یک جوان ناشناس ولی سخت مستعد بود که جوانمرد توانایی و استعداد او را کشف کرده بود و به حضور او امکان بروز می داد و مادرم که گاه به همراه دایی ام ایرج رامین فر در تمرینها و سفرهای گروه هنر ملی حضور داشت، در انجا پدرم را شناخت. مادر من در اوج ناشناس بودن پدرم به او عاشق شد و با او ازدواج کرد و در اوج شهرتش از او جدا شد. در فاصله ی بین ازدواج و جدایی این دو، زمانی به درازای بیست و اندی سال وجود دارد. چگونه کسی که با کار هنری همسرش مخالف باشد می تواند بیست و اندی سال در کنار او زندگی کند و با نداری اش بسازد، نبودنهای مداومش را تاب بیاورد و در نبودش تلاش کند تا بهترین امکانات را برای رشد فرزندانش مهیا کند، و نبودنش را (حتی هنگامی که بود) جبران کند، از در آمدش قران به قران کنار بگذارد تا زندگی بگردد و خانه و ماشینی خریده شود و دو کودک بزرگ شوند، در دورانی که درآمد پدرم صفر مطلق بود با درایت چرخهای زندگی را بچرخاند و بسیاری از خود گذشتگیهای دیگر. مادر من زن مغروریست و این غرور وجود زنان فیلمهای پدرم، شاید بدون اینکه خودش بداند از شخصیت او بر گرفته شده است. مادرم در عین حال مرعوب جذبه های بیرونی و موضع قدرت نمی شد و نمیشود، انسان شناس بسیار خوبی ست و اهل تعریف و تمجید های غلو آمیز نیست. او اگر عاشق بود که بود، به جنبه های انسانی وجود پدرم بود که شاید گاه در شخصی ترین عرصه های زندگی تحت الشعاع فضای حرفه ای کارش قرار می گرفت و تا جایی که من تجربه کرده ام، مادرم اگر مخالفتی داشت، با فضای نا امن عاطفی بود که کار هنری پدرم در اطراف زندگی ما و خودش ایجاد میکرد و نه با سینما و تئاتر، که خودش در دامان تئاتر بزرگ شده بود و همراه با عزیزترینهایش در این فضا نفس کشیده بود. اینها بخشهایی از نانوشته های لابلای خطوط است برای ثبت در تاریخ.