اخترنیوز مولتی مدیا
فراز و فرود نفت در مسجدسلیمان
بازگشایی کارخانه تقطیر نفت مسجدسلیمان در دوران دولت دکتر مصدق
فرشید خدادادیان
آخرین ماه پاییز۱۳۳۰خ، هنوز شیرینی ملی شدن نفت در کام مردم ایران و خصوصاً ساکنان و کارکنان مناطق نفت خیز مزمزه می شد. دکتر مصدق در بازگشت از سفر خود به مجامع جهانی جهت دفاع از حقوق ملت ایران؛ سری هم به مصر زد و در قاهره مورد استقبال مردم قرار گرفته بود، همانند روزی که بر دوش مردم در میدان بهارستان مورد تقدیر قرار گرفته بود.
میراث داران سرزمین رمز آلود اهرام سه گانه که حکومتشان در نبردی دیپلماتیک با بریتانیای کبیر درگیر بود با ایرانیان که روباه پیر را در عرصه نفت مغلوب کرده بودند، همزاد پنداری می کردند و مصدق و یارانش نیز با تعبیر سرمشق شدن ایران برای کشورهای تحت سلطه استعمارگران، از این امر استقبال می کردند.
احساس نزدیکی مصریان و ایرانیان در اخبار تهران و قاهره مشهود بود. فراتر از آن تجارت پیشگان و سوداگران نیز در تلاش بودند از این قرابت سیاسی برای خود کلاهی بدوزند و چنین بود که روزنامه های آن ایام در میان اخبار سیاسی خود این سفارش آگهی را نیز گرفته بودند که می گفت:
“شرکت هواپیمایی مصر MISRAIR افتخار و مباهات می کند که جناب آقای دکتر محمد مصدق قهرمان ملی مبارز را از قاهره به تهران رسانده است. هواپیماهای چهار موتور شرکت هواپیمایی مصر روزهای یکشنبه از تهران بسوی قاهره، ناپل و ژنو پرواز می نماید. نماینده کل در ایران شرکت موند اکسپرس چهاراره لاله زار،تلفن 38756”
این فضای غرور آمیز و احساسی در داخل کشور و خصوصاً در مناطق نفت خیز نیز بخوبی مشهود بود. در آبادان و مسجدسلیمان کارکنان نفت، علیرغم کارشکنی هایی که کمپانی در اوایل سال انجام داده و بخشی از مزایای کارکنان را قطع کرده بود و به اعتصابات کارگری منجر شد، اما در شش ماهه نخست سال این بحران شیطنت آمیز کمپانی با روشنگری هیئت خلع ید و علاقمندان به موضوع ملی شدن نفت تقریباً مهار شده بود.
در مسجدسلیمان که موضوع تحریم صادرات نفت منجر به تعطیلی بخش قابل توجهی از چاههای نفت شده بود، نیازهای داخلی ایجاب می کرد تا مهندس همایونفر، کفیل مناطق نفت خیز چاره ای برای تامین این نیاز بیندیشد و این مهم نهایتاً منجر به بازگشایی دستگاه تقطیر نفت مسجدسلیمان شد.
در جنوب شرقی میدان نفتون و در منطقه آبا و اجدادی گرمسیری یکی از طوایف بختیاری بنام طایفه شهنی بنام “بی بی یان”، کمپانی نفت مجموعه تاسیسات نفتی را ایجاد کرده بود که کارخانه تقطیر نفت TOPPING PLANT از جمله این تاسیسات بود.
از جمله اقدامات هیئت مدیره موقت شرکت ملی نفت ایران در “بی بی یان” که کارگران تاسیسات در شرایط بدی در آن زندگی می کردند، محرومیت زدایی و اقدامات خدماتی رفاهی بود و در اقدامی نمادین این منطقه نیز همچون برخی دیگر از محلات مناطق نفت خیز با اسامی مبارزان و مناسبت های ملی نامگذاری شده بود. بدین ترتیب بود که “بی بی یان” را “کوی سنجابی” نامیده بودند که تجلیل و یادمانی از دکتر کریم سنجابی، وزیر فرهنگ دکتر مصدق بود. (جهت اطلاعات بیشتر در مورد دکتر سنجابی نگاه کنید به؛ عبدالرضا هوشنگ مهدوی/ص101) چنانچه پیشتر آمد کارخانه تقطیر نفت در این منطقه واقع شده بود.
این کارخانه از جمله ابتکاراتی بود که اولین بار در خاورمیانه برای بهره برداری بهتر از چاههای نفت تاسیس شده بود و اهمیت تاسیسات مزبور در این بود که علاوه بر تهیه مواد نفتی مورد نیاز، در این کارخانه سیستمی تعبیه شده بود که بخشی از مشتقات نفتی که در آن مقطع قابل استفاده نبوده یا استفاده از آن توجیه اقتصادی نداشت به چاههای نفتی بازگردانده می شد و بدین ترتیب به عمر میدان مسجدسلیمان افزوده می شد. (عباسی شهنی/ ص293)
کارشناسان عموماً انگلیسی کمپانی معتقد بودند فعالیت این کارخانه مهم، همچون دیگر تاسیسات نفتی منوط به حضور ایشان است و اهمیت بازگشایی این کارخانه در روزگاری که کشور در آخرین ماه پاییز و در آستانه زمستان بیش از پیش نیاز به نفت و نفت سیاه داشت قابل تصور است. به همین دلیل اهمیت اقدام مهندس همایونفر و کارکنان ایرانی در راه اندازی کارخانه تقطیر مسجدسلیمان بسیار مهم بود.
تلگراف ارسالی از مسجدسلیمان به تهران بدین شرح بود؛
“چون نفت سیاه داخله کشور رو به کاهش میرفت موضوع احتیاجی که بعضی موسسات نفت سیاه دارند مورد توجه اولیای امور شرکت ملی نفت واقع گردید و بر اثر اهتمام مهندس همایونفر کفیل مناطق نفت خیز از هفته گذشته دستور شروع به کار دستگاه تقطیر نفت سیاه که قدرت آن در روز بیش از دو میلیون و دویست هزار گالن نفت خام برای تهیه نفت سیاه می باشد صادر گردید.
فعلاً از چاههای شماره 27 و 76و 212 و 225 و 233 بهره برداری می شود و اکنون روزانه 380 هزار گالن نفت خام را تقطیر می نمایند که مقدار دویست و پنجاه هزار گالن نفت سیاه مورد احتیاج روزانه داخلی کشور را تهیه می نمایند که بوسیله لوله به اهواز فرستاده می شود.
باید یادآور شد بقیه مواردی که از این دستگاه تقطیر بدست می آید چون فعلاً مصرفی ندارد مجدداً به چاه برگشت داده می شود. اگر تقاضاهای زیادتری برای تهیه بعضی مواد نفتی برسد به زودی دستگاه تهیه گوگرد هم بکار خواهد افتاد زیرا تا انجام کارهای فعلی و کمبود گاز حاصله از نفتی که استخراج می شود می توان گوگرد تهیه نمود“. (روزنامه اطلاعات /نهم آدر1330 /ص1)
این خبر همانقدر که در کوی سنجابی و مسجدسلیمان شور و شوق ایجاد کرد در تهران و پس از آن در ابعاد بین الللی نیز با افتخار منتشر گردید و به همان میزان که ایرانیان به توانمندی های داخلی خود بالیدند، کمپانی نفت و کارشناسان انگلیسی که ایران را به اجبار ترک کرده بودند نیز کورسوی امید خود را برای بازگشت به مناطق نفت خیز از دست دادند.
گو اینکه در همین شرایط نیز بود که خبر درخواست کارشناسان انگلیسی برای بازگشت به ایران منتشر شد. روزنامه اطلاعات در این زمینه نیز در ذیل خبر قبلی نوشته بود؛
“…طبق اطلاع صحیحی که بدست آمده شرکت سابق نفت به خدمت دو سوم از کارشناسان خود که چندی قبل آبادان را به مقصد لندن ترک گفتند خاتمه داده و قبل از صدور ابلاغ سه ماه از حقوق آنانرا را نیز پرداخت کرده است. کارشناسان مزبور به این عمل شرکت اعتراض نموده و گفته اند هیئت دایره شرکت ما را بعنوان حفظ منافع انگلیس وادار و مجبور به ترک آبادان کرده در حالیکه ما حاضر بودیم به استخدام شرکت ملی نفت ایران درآئیم و قرارداد فردی با دولت ایران امضا کنیم.
خبرنگار ما از لندن گزارش می دهد که کارشناسان معزول شده به مقامات ایرانی مراجعه و مکاتبه کرده اند و گفته اند که ما حاضریم برای شروع کار در تاسیسات شرکت ملی نفت به استخدام دولت ایران درآئیم. به قرار اطلاع مقامات ایرانی هنوز جواب قطعی به آنان نداده اند و معلوم نیست که تقاضای آنان ورد قبول واقع شود”. (روزنامه اطلاعات/همان شماره)
نیمه نخست آذرماه ۱۳۳۰ در چنین اوضاع و احوالی می گذشت. تلاش مصدق برای گرفتن وام از بانک جهانی تا حل نهایی مسئله نفت ادامه داشت و از سوی مقابل روباه پیر نیز امیدوار بود مشکلات اقتصادی از سرسختی ایرانیان بکاهد و آنان بتوانند به خوان نفتی ایران بازگردند.
منابع:
عبدالرضا هوشنگ مهدوی: سرنوشت یاران مصدق/1383/نشرعلم/تهران
دانش عباسی شهنی: تاریخ مسجدسلیمان/چاپ سوم1383/هیرمند/تهران
روزنامه اطلاعات: سال بیست و ششم/شماره 7678/شنبه نهم آذرماه 1330
