اخترنیوز مولتی مدیا
خوزستان، باران، سیل از (۱۳۴۷ تا ۱۳۹۹ خ)
نگاهی به تاریخچه مخرب ترین سیل های خوزستان در بود و نبود “مدیریت بحران”
فرشید خدادادیان
مولف کتاب خوزستان،تمدن و نفت
بدبختی های خوزستان، یکی دو تا نیست. از زمین و زمان برای خوزستان می بارد و بسیاری اتفاقات که قاعدتا جزو موهبت های طبیعت و اقلیم محسوب می شوند،در ظلم آباد خوزستان تبدیل به عذاب الیم می شوند.
هر سال، باران می آید. هر سال باران تبدیل به سیل می شود و هر سال خانه ها ویران، پل ها و جاده ها خراب، زمین های کشاورزی و باغ ها نابود، حیوانات وحشی و اهلی غرق و از همه این ها مهمتر و دردناک تر، انسان ها به کام مرگ فرو می روند!
استان خوزستان از دیرباز و به سبب قرار گرفتن در مصب خروجی رودخانه های مهم کارون، دز و کرخه به خلیج فارس، همچنین استقرار در کوهپایه های زاگرس، متاثر از شرایط طبیعی و زیست محیطی و سیلاب های فصلی در مقاطع مختلف بوده است. حداقل طی نیم قرن اخیر، چندین و چند سیل ویرانگر در ایران و خصوصا در خوزستان به وقوع پیوسته که از این میان دو سیلاب سال های (۱۳۴۷ و ۱۳۵۸ خ) ویرانی های بیشتری را ایجاد نموده اند!
طی این یادداشت، مستند به گزارش های منتشره در مطبوعات آن دو مقطع، به این سیلاب ها و مشخصا نقش و مفهوم “مدیریت بحران” در کاهش مشکلات و آلام سیلزدگان اشاره شده است.
بهمن ۱۳۴۷خ، سیل در خوزستان و تخریب منازل و تاسیسات شهری
اهالی خوزستان نخستین روزهای بهمن ماه سال ۱۳۴۷خورشیدی را با بارش های متوالی و شدید باران آغاز کردند. روزنامه اطلاعات در تاریخ چهارشنبه دوم بهمن ۱۳۴۷ طی شماره ۱۲۷۹۷ خود گزارش داد كه در اثر سیل راه آهن جنوب بسته شد و سیلاب در خیابان های اهواز و آبادان، عبور و مرور را مشکل کرده است. این بارندگی ها البته محدود به خوزستان نبود و همزمان ریزش باران در رشت و سایر شهرهای شمالی نیز مشکلاتی را برای مردم به وجود آورد.
راه آهن تهران – خرمشهر که محور مواصلاتی ریلی مهم در اتصال شمال و جنوب ایران محسوب می شد در اثر این حادثه طبیعی در چند نقطه آسیب دید و برای ترمیم آن فعالیت آغاز شد. بر اثر جاری شدن سیل در طول راه آهن، اکثر خانه های کارگران و افراد بومی در منطقه بین اندیمشک و اهواز در محاصره آب قرار گرفت و کارگران مذکور به اتفاق خانواده های خود به داخل واگن های قطارهایی که در ایستگاه های بین راه متوقف بودند پناه بردند. همزمان شاهراه خوزستان – تهران نیز به علت فرو ریختن پل شاهور مسدود شد.
در روزهای نخست این سیل مهیب، روستای خوردورق آبادان به زیر آب رفت. به علت وضعی که بر اثر طغیان دریا و رودخانه های کارون، بهمنشیر و اروند رود به وجود آمد، در انجمن شهر آبادان با حضور آقای فیلی، معاون کل شرکت ملی نفت در حوزه قرارداد و شهردار آبادان، جلسه فوق العاده ای تشکیل گردید و از طرف تیمسار دریابان “منشی” فرمانده هنگ دریایی مستقر در خوزستان نیز عده ای از سربازان نیروی دریایی بسیج شدند تا در صورت بالا امدن بیشتر آب آماده کمک به مردم باشند. همزمان با وقوع سیل در خوزستان و آبادان، قرار قبلی حضور معاون نخست وزیر شوروی در آبادان از بین رفت و هواپیمای اختصاصی وی و هیئت همراه به علت نامساعد بودن هوا از طریق اصفهان به تهران بازگشت.
مطبوعات محلی همچنین گزارش كردند که در ایام بارندگی و سیل مذکور هوای آبادان و خرمشهر مه آلود بوده و ایاب و ذهاب موتور لنج ها به کویت و سایر شیخ نشین های خلیج فارس نیز صورت نگرفت. سیلاب پل شاهور را فرو ریخت، کلیه اتوبوس هایی که از اهواز عازم تهران بودند یا از اندیمشک به اهواز می رفتند در طرفین پل متوقف شدند.
در مسجدسلیمان نیز سیل ویرانگر خساراتی را ببار آورد. روزنامه اطلاعات در صفحه ۵ همان شماره خود نوشت؛ سیل وحشتناک در روستای “یک مه” واقع در ۴۰ کیلومتری مسجدسلیمان جاری شد و ۴ نفر از روستائیان را به اسامی موسی راکی ۵۵ ساله، احمدقلی راکی ۲۰ ساله، ملک شجاعی ۲۰ ساله و علی بابادی ۲۲ ساله را به همراه ۸۰۰ راس گوسفند و بز با خود برد.
چنانچه پیشتر آمد سیلاب بهمن ۴۷ محدود به جنوب غرب ایران نبود و قسمتی از تهران را نیز فراگرفت. سقف بازار تهران در چند نقطه فرو ریخت و مغازه ها تعطیل شدند. محلات جنوب شهر در محاصره سیل افتاد و یک ساختمان چهار طبقه در قلعه وزیر، خراب شد.
در خوزستان با طغیان رودخانه کرخه، آب از مسیر سرریز شد و ماموران با کمک مردم کیسه های شن را جلوی سیلاب گذاشتند تا از نفوذ آن به خانه ها و مزارع شان جلوگیری کنند.
پنجم بهمن ماه روزنامه ها گزارش دادند که تاکنون ۱۸ جسد از رودخانه کارون گرفته شده و مهندس سالور، استاندار خوزستان از دولت استمداد یاری طلبید. همزمان آب سد محمدرضا شاه (سد دز كنونی) به طور قابل ملاحظه ای بالا آمد و به همین جهت مامورین دریچه های بالای سد را باز کرده و آب با فشار فوق العاده ای از دریجه ها خارج شد. ستاد اصلی امدادی زیر نظر آقای سالور استاندار و با عضویت معاون شرکت ملی نفت در حوزه عملیات، فرماندار لشگر، فرماندار اهواز، رئیس شهربانی، رئیس جمعیت شیر و خورشید سرخ و شهردار اهواز تشکیل گردید.
همزمان ناحیه نفتی دارخوین اهواز نیز به محاصره سیل افتاد و چون سیلاب به طرف خانه های مسکونی پیشروی می کرد، توسط نیروهای شرکت نفت و مراکز امداد و نجات ارتش یک هزار گونی پر از ماسه به محل فرستاده و ساخت سیل بند توسط مردم محلی انجام گرفت. در چنین شرایطی سیل باعث هجوم مارها به مناطق مسکونی شوشتر شد و روزنامه ها نوشتند كه ظرف دو روز گذشته اهالی صدها مار را کشته اند.
آب کارون به میزان سه متر و شصت و هفت سانتی متر بالا آمده بود و شدت جریان آب در حدود پنج هزار و پانصد متر مکعب در ثانیه برآورد می شد. همچنین پیش بینی می شد سطح آب کارون در صورتی که بازندگی مجددی نشود تا یک متر دیگر بالا می آيد و به حدود پنج متر در شهر اهواز می رسد.
با بحرانی تر شدن اوضاع، آن هم همزمان با ششم بهمن ماه سالروز انقلاب موسوم به “شاه و ملت”، امیرعباس هویدا، نخست وزیر، کمیته های امنیت و ستاد عملیاتی را در شهرهای اهواز، آبادان، خرمشهر، دزفول، سوسنگرد و مسجدسلیمان تشکیل داد تا این کمیته ها به طور شبانه روزی سرگرم رسیدگی به وضع مناطق سیل زده باشند.
با طغیان رودخانه های بهمنشیر و کارون در ناحیه آبادان، سیلاب در نقاط اطراف رودخانه ها جاری شد و در باغ سده احمد آباد، دیواری به علت سیل فرو ریخت و ۷ نفر زیر آوار رفتند که دو نفر آنها به اسامی مهدی احمدیان ۷ ساله و رمضان کیهانی ۸ ساله کشته شدند. به همین دلیل در جلسه انجمن شهر آبادان تصمیم گرفته شد کلیه دیوارهای گلی در سواحل بهمنشیر و کارون تخریب شود تا از ریزش آوار و تلفات ناشی از آن جلوگیری گردد.
با ادامه سیلاب در مناطق نفتخیز، قربانیان سیل خوزستان به شصت نفر رسید. شهر شوش تخلیه شد و مردم به ارتفاعات پناه بردند. مناطقی از اهواز شامل چهارصد دستگاه، باشگاه قایقرانی، محله کولی ها، باشگاه کلوپ شنا، تصفیه خانه گلستان و باغات شاه در محاصره سیل قرار گرفتند. در همان روز؛ ششم بهمن ماه، در مسیر شوشتر به دزفول اتوبوسی با ۴۳ سرنشین به کام سیل كشيده شد و در آن حادثه سه نفر جان باختند. همچنين چهل نفر به وسیله هلی کوپترهای گشتی ارتش و شیر و خورشید از مرگ حتمی نجات یافتند و مجروحین حادثه به بیمارستان شرکت نفت در آبادان منتقل شدند.
روزنامه اطلاعات در شماره روز دوشنبه هفتم بهمن ۱۳۴۷ شماره ۱۲۸۰۱ تیتر زد؛ سیل، اهواز را خانه به خانه تسخیر می کند. این روزنامه همچنین از بازدید نخست وزیر از خوزستان خبر داد و نوشت؛ مردم اهواز از ترس سیل دسته دسته از شهر خارج می شوند. سیل خوزستان به یک فاجعه تبدیل شده و خطر طغیان فرات خرمشهر را تهدید می کند. هشت هزار سیل زده در مساجد سکونت داده شده اند و در شرایطی که دریچه های سد از نو باز شده، جریان آب آشامیدنی شهر اهواز به کلی قطع شده است.
روز سه شنبه هشتم بهمن در حالی که امید به پایین رفتن سطح آب کارون و رفع خطر بود، مجددا باران های سیل آسا در خوزستان آغاز و سیل با سرعت به طرف خرمشهر سرازیر شد. جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران پنج اردوگاه در اهواز، خرمشهر، سوسنگرد، دزفول و بندر شاهپور دایر کرد.
در تمامی ایام نزدیک به بیست روزه سیل در خوزستان مسئولین محلی و کشوری در مدیریت بحران و خدمت رسانی به سیل زدگان حضور فعال داشتند. در جریان سیل مذکور هیچ گونه گزارشی از تخریب یا آسیب تاسیسات نفتی در رسانه ها و اخبار منتشر نشد و مشارکت صنعت نفت در مدیریت بحران سیل در کنترل آن بسیار موثر بود. پنجشنبه ۱۰ بهمن ۱۳۴۷ نخست وزیر دستور داد کلیه مدارس در نقاط سیل زده مدت پانزده روز تعطیل باشند و با فروکش کردن سیل بازسازی مناطق سیل زده آغاز گردید.
بهمن ۱۳۵۸؛ سیل خوزستان همزمان با نخستین سالگرد پیروزی انقلاب ایران
یازده سال پس از فاجعه سیل مرگبار در خوزستان و در یکمین سالگرد پیروزی و استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران، خوزستان مجددا شاهد سیلی عظیم و ویرانگر بود. سهمگین بودن این سیل در روز ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۸ باعث شد تا تیتر اصلی روزنامه های ایران یک روز پس از سالگرد پیروزی انقلاب به پوشش اخبار آن اختصاص یابد؛ سیل شدید در خوزستان حالت فوق العاده ایجاد کرد. بدنبال سه روز بارندگی در منطقه خوزستان و جاری شدن سیل در اکثر شهرهای این استان کار کمک رسانی به سیل زدگان از سوی گروه ها و ادارات و موسسات آغاز شد. در چهل و هشت ساعت نخست این سیل ویرانگر ۹ نفر کشته شدند. ۲ نفر در اهواز، ۲ نفر در مسجدسلیمان و ۵ نفر در رامشیر و رامهرمز. با طغیان رودخانه کرخه ۶۰ روستا در محاصره سیل قرار گرفتند و در ۱۲ روستا سدهای خاکی شکسته شد. بستان و هویزه در محاصره سیل قرار گرفتند و قسمتی از شهر سوسنگرد نیز در معرض خطر واقع شد.
مهندس غرضی، استاندار وقت خوزستان اعلام کرد که به اتفاق حاکم شرع اهواز و فرمانده لشگر به صورت هوایی از روستاهای اهواز و دشت شوش بازدید کرده است و همزمان از شوشتر خبر رسید سد گتوند بر اثر فشار سیل شکست و تمام بخش گتوند و خانه های مسکونی آن زیر آب رفت. سیل همچنین به روستاهای مسیر آغاجاری و رامشیر خساراتی وارد کرد و طبق یک گزارش ۸ نفر از روستائیان کشته شدند. همچنین سیل قایق حامل دو نفر از کارکنان شرکت نفت را در منطقه مارون واژگون کرد که يكي از آنها کشته شد. تاسیسات و چاه های نفتی کوپال و مارون را آب فرا گرفته است و ساکنان روستاهای بین این مناطق از ترس سیل فرار کردند. همچنین یک لوله نفت در منطقه مارون شکست و نفت فراوانی سطح رودخانه این منطقه را پوشاند.
روز چهارشنبه ۲۴ بهمن ۱۳۵۸در حالی که مطبوعات از بسیج برای کمک به سیلزدگان خوزستان خبر می دادند، شمار قربانیان به ۲۸ نفر رسید و رهبر انقلاب دستور دادند تا همگان به یاری سیل زدگان بشتابند. در سیل مذکور، اکثر جاده های فرعی که به چاه های نفت منتهی می شد زیر آب رفت و دسترسی به چاه ها غیر ممکن و رفت و آمد در این مناطق قطع شد. روستائیان ساکن در اطراف تاسیسات نفتی مارون و کوپال به حال فرار روستاها را ترک کردند و در تاسیسات نفتی پناه گرفتند. یک فروند هلی کوپتر شرکت ملی گاز به منظور نجات ساکنان روستاهایی که در محاصره سیل بودند عازم منطقه رامشیر و آغاجاری شد. در منطقه نفتی مارون بدنبال شکستن یک لوله و پخش شدن نفت اکیپی از ماموران شرکت نفت عازم منطقه شدند.
روز پنجشنبه ۲۵ بهمن ۱۳۵۸روزنامه اطلاعات در شماره ۱۶۰۷۴ خود از این خبر داد که پل معلق اهواز در خطر انهدام قرار دارد و همچنین افزود؛ ۲ عضو شورای انقلاب به خوزستان رفتند و همزمان غواصان، هلی کوپترها و هاورکرافت ها نیز به یاری سیل زدگان فرستاده شدند.
در همان روز و به دنبال شکستن سد ساحلی در ناحیه نیوساید که کوی منازل کارکنان شرکت ملی نفت در اهواز بود، آب به سوی خیابان منطقه نیوساید سرازیر شد و کارکنان مستغلات شرکت نفت و ستاد بحران استان برای جلوگیری از پیشروی آب به سوی خانه های مسکونی کارکنان با ایجاد سیل بند اقداماتی به انجام رساندند.
در مسجدسلیمان و به دنبال شکستن پل تمبی، پل دوم تمبی در کنار کارخانه برق نیز فرو ریخت و باعث شکستن لوله های آب و گاز و نفت سیاه که در زیر پل قرار داشت، شد. با شکستن لوله، نفت سیاه در محوطه وسیعی از دره های منطقه تمبی، حوضچه ای بزرگ از نفت سیاه به وجود آمد و کارگران شرکت ملی نفت بلافاصله در محل حاضر و عملیات ترمیم لوله را آغاز کردند.
محورهای ارتباطی و جاده های؛ اهواز به مسجدسلیمان، اهواز به هفتکل، اهواز به شوشتر، اهواز به دشت آزادگان و اهواز به ماهشهر مسدود و ارتباط تلفنی نیز قطع شد.
روز شنبه ۲۷ بهمن ۱۳۵۸در شرایطی که سیل۲۰ هزار کیلومتر مربع از اراضی خوزستان را فرا گرفته بود، مهندس معین فر، فرستاده ویژه شورای انقلاب به منطقه، سیل خوزستان را یک فاجعه دانست. مدتی بعد کارشناسان اطلاع دادند که برای بازسازی خرابی های سیل خوزستان ۴۰۰ میلیون تومان اختصاص یافت.
سیل خوزستان در سال ۱۳۵۸ نیز نهایتا فروکش کرد، اما عدم هماهنگی بین دستگاه های اجرایی و صنعت نفت که متاثر از فضای انقلاب بود باعث گردید، که بر اثر نبود هماهنگی های لازم، این سیل منجر به خسارات بیشتری نسبت به سیل سال ۴۷، علی رغم حجم و گستردگی کمتر سیل جدید، بشود.
سیلاب های خوزستان در ۱۳۹۸و ۱۳۹۹، و چشم انداز آینده
مقایسه این اتفاقات در فاصله تاریخی نزدیک به یک دهه از یکدیگر و مقایسه آنها با سیل های دو سال اخیر خوزستان، بیانگر دو موضوع مهم است. نخست اینکه هر زمان به علم “مدیریت بحران” توجه شده، خسارات کمتر بوده و موضوع دوم اینکه مشکل حاد فاضلاب و طغیان آن در سیلاب های اخیر در شهرهای جنوبی استان خوزستان ناشی از توسعه ناهمگون با محیط زیست و نبود زیرساخت های شهری است.
باز هم باران خواهد آمد و باز هم سیلاب ایجاد خواهد شد، مهم این است که آمادگی مقابله با این موضوع در خوزستان و در سایه توجه به دانش و روش های مدیریت بحران Crisis management فراهم گردد وگرنه سال آینده (۱۴۰۰خورشیدی) و سال های آینده نیز باران خواهد آمد، سیلاب خواهد شد وسیلاب و فاضلاب زندگی میلیونرهای زاغه نشین استان نفت خیز ایران را خواهد گرفت.
