تاثیر فرهنگ ایرانشهری یلدا بر آیین کریسمس- فرشید خدادادیان

انسان‌ها در شرق و غرب کره خاکی اشتراکات فرهنگی و تشابه‌های فکری فراوانی دارند که گاه باعث تعجب می‌شود. این اشتراکات فرهنگی و تاریخی درعین‌حال، نشان از مبادلات فرهنگی ایشان در طول تاریخ دارد و اشتراکات و تشابهات جشن کریسمس در آیین مسیحیت با آداب رایج در موضوع یلدا و البته آیین میتراییسم (مهرپرستی ایران باستان) ازجمله این موارد هستند. کریسمس (Christmas) و به فرانسوی (Noël) که بیشتر باورمندان به آیین مسیحیت آن را در بیست‌وپنجم دسامبر هر سال برگزار می‌کنند، روزی است که در تقویم میلادی به‌عنوان زادروز عیسی محسوب شده و بزرگ‌ترین جشن مسیحیان سراسر جهان است. عیسی مسیح پیام‌آور صلح و دوستی و مورد احترام تمام ادیان آسمانی است و مسیحیان این روز را با آیین‌‌هایی ویژه برگزار می‌کنند. درعین‌حال، چنانچه می‌دانیم، تاریخ دقیق تولد حضرت عیسی به‌درستی معلوم نیست و بر سر تشخیص روز واقعی تولد او قرن‌هاست در میان فرق مختلف مسیحی اختلاف‌نظر وجود دارد. علاوه بر 25 دسامبر، برخی آن را ششم ژانویه، اول مارس، پانزدهم سپتامبر و همچنین برخی نیز روزی نامشخص در نوامبر گفته‌‌اند. انتخاب بیست‌وپنجم دسامبر از بین این تاریخ‌های متعدد که درعین‌حال اکثریت مسیحیان جهان آن را قبول دارند، به اقدامات کنستانتین، امپراتور روم، باز‌می‌گردد که به پدر کلیسا مشهور است و در سال ۳۱۴ میلادی به آیین مسیح در روم رسمیت داد. مسیحیان که تا آن هنگام مورد آزار و اذیت واقع می‌شدند، از این زمان فراغت یافتند تا آزادانه به مناسک دینی خود بپردازند. در حقیقت کنستانتین مسیحیت را جانشین آیین میتراییسم کرد که تا آن هنگام در دربار روم رسمیت داشت؛ آیینی که از ایران به روم رفته و در آنجا گسترش یافته بود.

آیین مهر، میتراییسم یا مهرپرستی، یکی از آیین‌های ایران قدیم بود و مهم‌ترین جشن آن، تولد مهر (خورشید) است که در نخستین شب زمستان، اول دی، برابر با بیست‌ودوم دسامبر برگزار می‌شود. این شب که درعین‌حال بلندترین شب سال است، با جشنی به نام جشن یلدا گرامی داشته می‌شود که برگزاری آن خوشبختانه هنوز در ایران رایج است. میتراییسم در امپراتوری روم اهمیتی ویژه یافت. در شرایطی که در امپراتوری ایران با برقراری آیین زرتشت، میتراییسم اهمیت خود را به‌عنوان یک مذهب مستقل از دست داد، مهرپرستان در منطقه آسیای صغیر محدود شدند. پس از آن و با جهان‌ گشایی‌های امپراتوری روم در سده اول قبل از میلاد و تصرف آسیای صغیر، رومیان با آیین مهر آشنا شدند و پس از آن بود که این آیین به‌تدریج از سوی اسیران جنگی در روم ریشه دوانید و گسترش یافت. آیین مهر علاوه بر برخی از امپراتوران، طرفداران زیادی بین تجار و لشکریان پیدا کرد؛ به‌طوری‌که در آغاز سده چهارم، بیش از ۳۰۰ معبد میترایی (مهرابه) در ایتالیا وجود داشت و بنا بر گزارش‌های تاریخی، بیشتر رومیان شب یلدا را جشن می‌گرفتند.

در ادامه سیر تاریخی، این آیین از سوی لژیونرهای رومی به مناطق تحت نفوذ امپراتوری ازجمله آلمان، اتریش و انگلستان انتقال یافت و مهرابه‌های متعددی در آن کشورها ساخته شد. بقایای یک مهرابه در سال ۱۹۵۴هنگام بازسازی در زیر Walbrook House لندن کشف و پس از مدتی در کنار خیابان Queen Victoria Street بازسازی شد. سرانجام همان‌گونه که پیش‌تر آمد، امپراتور کنستانتین ‌اول به دلیل علاقه‌اش به دین مسیح، در سال ۳۱۴ میلادی فرمانی را در میلان برای آزادی و برابری مذاهب صادر کرد و چون می‌خواست از نفوذ یهودیان نیز جلوگیری کند، با استفاده از ابهام در تاریخ تولد عیسی و با این بهانه که مسیحیان عیسی را مظهر نور می‌دانند، در عمل میلاد ایزدمهر را به‌عنوان میلاد مسیح‌ تبیین‌ و تاریخ تولد عیسی را روز ۲۲ دسامبر تعیین کرد که به‌ واسطه اختلاف در محاسبات کبیسه، بعدها به ۲۵ دسامبر تغییر یافت. او همچنین برای جلوگیری از تداوم نفوذ و شیوع آیین میترا و برپایی جشن یلدا در امپراتوری، دستور داد چون مسیحیان نیز حضرت عیسی را مظهر نور می‌دانند، یلدا را به‌عنوان روز تولد مسیح جشن بگیرند. کنستانتین که به نام پدر کلیسا مشهور است، همان کسی است که سال‌ها بعد پایتخت روم شرقی را بنا نهاده و به نام خود قسطنطنیه (بیزانس) نامید که همان استانبول فعلی در کشور ترکیه است. وی برای جدایی بیشتر از یهودیان همچنین روز مذهبی هفته را از روز شنبه که در آیین یهود Sabbath نامیده می‌شد، به روز یکشنبه Sunday (روز مهر) تغییر داد و به‌این‌ترتیب، آخرین رشته‌ای را هم که بین دو مذهب مسیحیت و یهود وجود داشت، از بین برد.

جالب است بدانیم در زمان ابوریحان بیرونی، دی‌ماه را که شب تولد مهر نخستین شب آن است «خورماه» به معنی ماه خورشید نیز می‌گفتند و عده‌ای معتقدند، همین واژه «دی» بعدها به شکل day به معنی ساعات روشن روز وارد زبان انگلیسی شد و امروزه به معنی ۲۴ ساعت به کار می‌رود. این گروه از محققان روز خورشید یا مهرروز (Sunday) را هم که روز مقدس مسیحی قرار گرفته، از همین ریشه می‌دانند. احتمالا در اثر کبیسه‌بودن سال‌ها به مرور شب تولد مسیح که کنستانتین آن را در بیست‌ودوم دسامبر (اول ماه دی) تعیین کرده بود، به بیست‌وپنجم دسامبر انتقال یافت و برخی نیز بر این عقیده‌اند که این انتقال اصولا عمدی بود تا ریشه‌های آیین مهر در مسیحیت به‌طورکلی قطع شود. به‌ هرترتیب، نخستین‌بار در تقویم فیلوکالوس (Philocalus) در سال ۳۵۴ میلادی است که از ۲۵ دسامبر به‌عنوان روز تولد مسیح نام برده شده و بین شب یلدا و کریسمس فاصله به وجود آمد. بعدها که جشن کریسمس به اندازه کافی جا افتاد، تمام اموال معابد میترایی را به نفع کلیسا مصادره کردند. حتی‌الامکان به‌جای معابد میترایی، کلیسا ساخته شد و در جایی که مهرابه‌ها زیرزمینی بودند، بر بالای آنها کلیسا بنا کردند. مهم‌ترین نمونه این ابنیه کلیسای San Clemente روم است که هنوز هم دایر و در زیر آن بقایای مهرابه و کلیسای اولیه‌ای هم که روی آن ساخته شده بود، قابل بازدید است. در سال۳۹۰ تمام مذاهب غیر از مسیحیت ممنوع شدند و در عمل به مسیحیان افراطی اختیار داده شد که بقیه مهرابه‌ها را خراب کرده، پیروان میترا را قتل‌عام کنند. این کار میترایی‌زدایی چنان با شدت و دقت انجام گرفت که اکنون به‌عنوان نمونه در ظاهر حتی یک کتاب از مراسم و آیین‌های این مذهب قدیمی باقی نمانده است. دایرة‌المعارف بریتانیکا به شباهت‌های آشکار بین میتراییسم و مسیحیت اشاره دارد.

برخی از این شباهت‌ها عبارت‌اند از: ۱- علامت صلیب در آیین مهر نیز بوده و بر پیشانی سربازان مهرپرست داغ یا خالکوبی می‌شده و علامت دین مسیح نیز هست. ۲- مسیح در غار یا (دالان دراز) پا به عرصه وجود می‌نهد و در پایان نیز از سنگ برخاسته به آسمان می‌رود. این مسئله برای مهر نیز وجود دارد. ۳- میهمانی مقدس آخرین شام به‌طوری‌که در انجیل آمده، با شام آخرین شب مهر شباهت دارد. ۴- هر دو از مادرانی باکره به وجود می‌آیند. ۵- هیچ‌‌یک ازدواج نکردند. ۶- مهر با کشتن گاو موجب زنده‌شدن موجودات و تجدیدحیات‌یافتن آنان می‌شود و حضرت مسیح نیز مردگان را از گور برمی‌خیزاند. ۷- غسل تعمید در آیین مهر از ضروریات بود و نیز همین امر جزء آداب اصلی مسیحیت است. ۸- از مراسم و آداب مهر این بود که همه حاضران در خوردن از یک قطعه نان و شربت هوم (هئومه) استفاده می‌کردند و این امر در مناسک مسیحی وجود دارد. ۹- میترا در پایان جهان به این عالم بازمی‌گردد تا جهان را پر از عدل و داد کند و اشخاص صالح و درستکار را از اشخاص گناهکار جدا کند و به درستکاران شراب مقدس؛ یعنی هئومه ممزوج با روغن بدهد تا عمر جاوید یابند. حضرت عیسی نیز در پایان جهان به این دنیا بازخواهد گشت. ۱۰- از اجزای مراسم آیین مهر، ناقوس و روشن‌کردن شمع است که هر دو در آیین مسیحیت نیز به چشم می‌خورد.

یکی دیگر از آداب آیین مسیحیت، تزیین درخت کاج است که در آن نیز اشتراک دیگری بین مسیحیت و باورهای ایران باستان مشاهده می‌شود. نخستین‌ بار مارتین لوتر که بنیان‌گذار مذهب پروتستان بود، در شب سال نو شاخه‌ای را به خانه آورد و تزیین کرد تا بعدها که بر درخت، مجسمه فرشته‌ها، گوی و میوه کاج تزیین‌شده آویزان کردند. کاج نماد فصل و شادی‌بخش است و مهم‌ترین تزیین این کاج، ستاره‌ای است که در بالای کاج قرار می‌گیرد. این ستاره تزیینی، نماد ستاره‌ای است که ولادت مسیح را بشارت داد و در تاریخ ثبت است که سه نفر ستاره‌شناس ایرانی زرتشتی آن را شناسایی کردند و به دنبال آن رفتند تا جایگاه تولد مسیح را پیدا کردند. باورهای فرهنگی در طول تاریخ از روزگار باستان تا به امروز در حال تبادل هستند. این باورها نه‌تنها ارزشی از اعتقادات فرهنگی و خصوصا باورهای دینی و آیینی را کم نخواهد کرد، بلکه نشان از تأثیر و تأثر فرهنگ‌ها بر یکدیگر دارد. باورهای امروز ما پوسته‌های روی ‌هم ‌قرارگرفته‌ای از تجربه‌ها و دانسته‌های فرهنگی، اعتقادی گذشتگان هستند که از دیرباز به‌دنبال جست‌وجوی خالق بوده‌اند و امروز با وجود پیامبران الهی بزرگواری مانند مسیح، انسان‌ها راه یگانه‌پرستی را یافته‌اند.

…………………………………………………………………………………
منابع:
– دانشنامه ایرانیکا
– مهرداد بهار: از اسطوره تا تاریخ
– دیوید اولانسی: پژوهشی نو ‌در میترا پرستی ترجمه مریم امینی
– هاشم رضی: دانشنامه ایران باستان جلد ۵
-دکتر علیرضا خزایلی: جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت اسلامی
-داریوش فرهود: ایران فرهنگی جلد یک
-ذبیح الله صفا: حماسه سرایی در ایران