چاه نفت شماره یک مسجد سلیمان، چه سالی بسته و تبدیل به موزه شد؟!- فرشید خدادادیان

نگاهی مستند به آغاز و فرجام نخستین چاه نفت خاورمیانه، به مناسبت، پنجم خرداد، روز مسجد سلیمان

پنجم خرداد، سالروز فوران نفت از فراز دکل چاه نفت شماره یک مسجد سلیمان، نخستین چاه نفت ایران و خاورمیانه در چنین روزی به سال ۱۲۸۷ خورشیدی، برابر با ۲۶ می سال ۱۹۰۸ میلادی است. روز آغاز عصر نفت در ایران و خاورمیانه و تولد شرکت- شهر نفتی مسجد سلیمان و به همین مناسبت است که پنجم خرداد را روز مسجد سلیمان نامیده اند. در مورد آغاز و تولد چاه شماره یک بسیار گفته شده، اما در کمتر منبع و کتاب و تحقیق و پژوهشی در مورد فرجام و پایان این میراث صنعتی ارزشمند ایران و خاورمیانه، سخن گفته شده است!
امسال(۱۴۰۱) و همزمان با گرامیداشت پنجم خرداد، روز مسجد سلیمان و سالروز اکتشاف نفت از این چاه، نگاهی مستند خواهیم داشت به فرجام و پایان این چاه ارزشمند و بازخوانی این نکته که این چاه چگونه پس از سال ها فعالیت، سرانجام در سال ۱۹۳۵ میلادی و پس از۲۷ سال تولید، سیمان کاری و مسدود سازی و تبدیل به نخستین موزه صنعتی ایران شد. این اطلاعات و ارقام و اعداد به استناد گزارش شماره ۲۰۳۷۹۴/۴۸۰ اداره مهندسی بهره برداری شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب، از پرونده ی تهیه شده برای انجام ثبت جهانی چاه شماره یک مسجدسلیمان، ارائه می گردد.
در مورد به نتیجه رسیدن حفاری چاه در ۲۶ می سال ۱۹۰۸ تاکنون زیاد سخن گفته شده و در تابلوی نصب شده در محوطه ی موزه چاه شماره یک نیز اطلاعات مرتبط موجود است.آنچه باید یه این اطلاعات افزود، چگونگی و عمق لوله های جداری و به اصطلاح صنعت حفاری، کیسینگ گذاری چاه است.
چاه، سه سایز لوله ی جداری دارد که بهترین توصیف برای این لوله ها و شکل قرار گرفتن شان برای افراد غیرمتخصص، این است که لوله ها را بصورت تلسکوبی و درون یکدیگر رو به عمق زمین درنظر بگیریم.
لوله جداری(کیسینگ) اول به قطر ۱۴ اینچ تا عمق ۱۲ متری نصب گردید.سپس حفاری ادامه یافته و لوله ی جداری ۱۰ اینچ تا عمق ۲۶۷ متر و شش سانتی متری نصب گردید و نهایتا لوله جداری(کیسینگ)۹ اینچی، تا عمق ۳۵۹ متر و چهار سانتی متری نصب و در این عمق سنگ های کربناته نفتی و مقادیر قابل ملاحظه ای گاز مشاهده و فوران نفت صورت گرفت.
بنا به سند مذکور، بهره برداری از چاه شماره یک از زمان اکتشاف تا سال ۱۹۱۷میلادی به مدت ۹ سال ادامه داشته و با افت فشار در این سال، دکل حفاری تعمیراتی مجددا بر فراز این چاه افراشته و تلاش گردید با ایجاد تغییرات در عمق لوله جداری عمقی بهره برداری از این چاه ادامه بیابد.ادامه عملیات حفاری تعمیراتی در سال های ۱۹۱۸و۱۹۱۹ و۱۹۲۰ و ۱۹۲۱میلادی نشان می دهد، سطح آب نمک در چاه بالا آمده بوده و در سال۱۹۲۱میلادی لوله جداری ۱۰ اینچی سیمانکاری و آب در عمق ۲۵۹ تا ۲۵۶ متری مشاهده گردید
نخستین چاه نفت ایران و خاورمیانه سرانجام در سال۱۹۲۶میلادی، با گل پر شده و 9سال پس از آن یعنی در سال۱۹۳۵میلادی برابر با ۱۳۱۴ خورشیدی، گل درون چاه تخلیه و مجرای چاه تا بالای مجرابند سربی در عمق ۳۲۹ متر و ۲ سانتی متری حفار تمیز سازی و پس از سیمان کردن چاه تا عمق ۲۲۷متر و ۴ سانتی متری، با گل ضد خورندگی پر گردید.
جای نگرانی وجود نداشت و تعداد چاه های به نفت رسیده در مسجدسلیمان و هفتکل به اندازه ای رسیده بود که کمپانی نفت انگلیس و ایران از خاموش شدن نخستین چاه حفر شده بدست رینولدز نگران نباشند.
بنا به گزارش مذکور در پایان همین عملیات در سال ۱۹۳۵ میلادی دکل حفاری قدیمی مجدد بر روی چاه نصب گردیده و محوطه چاه برای بازدید عمومی(کاربری موزه ی صنعتی) آماده گردید.
بدین ترتیب و به استناد این گزارش فنی اداره ی مهندسی بهره برداری، می توانیم بگوییم؛ موزه چاه شماره یک نفت مسجد سلیمان، نخستین موزه صنعتی ایران و احتمالا نخستین موزه صنعتی در خاورمیانه نیز هست.میراث صنعتی ارزشمندی که مقصدی دیدنی در شمال خوزستان و در شهرستان مسجد سلیمان است.
پنجم خرداد، آغاز عصر نفت در ایران و روز مسجد سلیمان گرامی باد
فرشید خدادادیان
پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی