اخترنیوز مولتی مدیا
مسجدسلیمان، ظرفیت های تبدیل به شهر خلاق
The Crative City
فرشید خدادادیان
بچه مسجد سلیمان
ایده اصلی موضوعی که این یادداشت در تبیین آن نگاشته شده متعلق است به استاد فرهیخته، دکترمحمدحسن خوشنویس، مدیر دفتر پژوهش های فرهنگی که در سفر به مسجدسلیمان در زمستان 1398 افتخار همراهی شان را داشتم، همزمان بود با طرح پروژه “شهرخلاق” در دفتر پژوهش های فرهنگی. وطن دوستی فرهیخته که دغدغه مسجدسلیمان امروز را دغدغه ایران فردا می داند.
مسجدسلیمان در جنوب غربی ایران و استان کنونی خوزستان واقع است. شهری شناخته شده در عرصه ملی و البته جهانی که علیرغم پیشینه باستانی، در سال های منتهی به اکتشاف نفت، از مدنیت در آن خبری نبود و تنها قشلاق عشایر کوچ روی بختیاری محسوب می شد.
با اکتشاف نفت در این شهر، کلنی ها و کمپ های کارگری به مرور گسترش پیدا کرد و منجر به ایجاد company-city (شرکت-شهر) مسجدسلیمان گردید. بدین ترتیب، پنجم خرداد سال1287 خورشیدی را همزمان با سالروز فوران نفت از فراز دکل چاه شماره یک میدان نفتون، باید سالروز تولد شهری که بعدها در دوره پهلوی مسجد سلیمان نامیده شد نیز بدانیم.
بافتار و ساختار جمعیتی و اجتماعی این نخستین شرکت-شهر نفتی ایرانی شکلی خاص داشت و آنرا بهترین مدل از تساهل و تسامح (سهل گیری و آسان گیری) و رویکردی می دانیم که امروز با واژگان هم زیستی مسالمت آمیز از آن یاد می کنیم.
با افزایش تولید نفت و گاز از این میدان نفتی، تاسیسات، ابنیه و مظاهر مدرنیته نیز گسترش یافت و منجر به توسعه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ویژه ای برای این شهر بن بست در کوهپایه های زاگرس گردید که در استقرار بسیاری از مظاهر مدرنیته در ایران، نخستین بود و به تبع این مظاهر و امکانات مدرن، مردمانی مدرن نیز یافت که با افتخار از مسجدسلیمانی بودن خود یاد می کردند و بازماندگان آن نسل نیز همچنان یاد می کنند.
هر فرازی، فرودی نیز به دنبال دارد و با افول تولید نفت و گاز از این میدان کهنسال که از سالهای پیش از انقلاب پنجاه و هفت آغاز گردید، نخستین شوک های اجتماعی نیز به مسجد سلیمان وارد آمد.
در دوران محمدرضا شاه پهلوی که روحیاتی میلیتاریستی نیز داشت، چاره پیشگیری از مرگ مسجد سلیمان، انتقال بخشی از واحدهای آموزشی و لجستیک ارتش به این شهر تشخیص داده شد. مسجد سلیمان موقعیت کوهپایه ای و توپوگرافی ویژه ای داشت که آنرا به محلی امن برای ایجاد تاسیسات نظامی از جمله کارخانه تانک سازی و انتقال یکی از پایگاه های هلی کوپتری ایران به این شهر تبدیل می نمود و در همین ارتباط، ایجاد هنرستان های آموزشی ارتش در مسجد سلیمان نیز اجرا شد. نقشه های ساختمانی و طرح های مطالعاتی و آپارتمان هایی که شرکت”پرسیزیون” برای ایجاد مجتمع های مسکونی خانواده های نظامیان آغاز نمود، نویدبخش گسترش این فعالیت ها و انتقال جمعیت قابل توجهی از نظامیان و خانواده هایشان به مسجد سلیمان بود که البته انقلاب و پس از آن جنگ مانع از اجرای آن گردید.
مسجد سلیمان ماند و نوستالژی ارج و قربی از دست رفته و رکود و سکون و افول و بدنبال آن مهاجرت و خلاء ناشی از آن که به هجوم روستائیان اطراف به امید زندگی اندکی بهتر از روستاهای ویرانشان منجر شد.
امروزه، ساکنان مسجدسلیمان و مسجدسلیمانی های سراسر گیتی بیشتر با خاطرات خود زندگی می کنند تا زمان حال! آنها یا خود دیده اند یا از همشهریان قدیمی تر خود شنیده اند که این شهر چه روزهای خوبی داشته و چه نام آورانی در عرصه های مختلف علمی، فرهنگی، ورزشی، اجتماعی، اقتصادی به ایران و جهان معرفی نموده است.
این خاطرات آنقدر خوب هستند که شنونده ی ناآشنا با پیشینه این شهر و این مردمان ممکن است در دل، گویندگان را به خیال پردازی و خاطراتشان را آرزوهای محال یا در بهترین حالت اتفاقات خوبی به شدت اگزجره شده قلمداد نماید.
اما مسجد سلیمان امروز با تمامی این گذشته پر فراز و فرود، همچنان زنده است و وجود دارد. جمعیت شهرستان مسجدسلیمان بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵، تعداد ۱۱۳٬۴۱۹ نفر ثبت شده است. تولید نفت و گاز در آن البته نه به میزان قبل، اما همچنان انجام می شود. سایر فعالیت های اقتصادی نیز در زادگاه صنعت نفت ایران البته در شرایطی محدود وجود دارد اما بیکاری جمعیت جوان و دلمردگی ناشی از فشارهای اجتماعی که اعتیاد، خودکشی و مشکلات اجتماعی با برون دادهای اجتماعی و زیست محیطی و… دارد، نیز قابل کتمان نیست. بخش خوب ماجرا این است که مسجد سلیمان در همین شرایط واجد ظرفیت های ارزشمندی برای تحقق ایده شهر خلاق و شهروندان خلاق است که به اختصار به نمونه هایی از آن اشاره می شود.
ایده ی شهر خلاق از اواخر دهه 1980 میلادی بوجود آمد. در حقیقت در این دهه توسعه فرهنگ محلی به مهم ترین بخش از دستور کار شهرها و مناطق کشورهای توسعه یافته دنیا تبدیل شد و همین موضوع زمینه و بستر بروز مفهوم شهر خلاق The Crative City را پدید آورد. در طرح اولیه دفتر پژوهش های فرهنگی، فلسفه شهر خلاق بر این اصل بنا شده که هر شهری استطاعت و ظرفیتی بیشتر از آنچه در وهله اول به نظر می آید در خود دارد. به عبارت دیگر در شهر خلاق همه خلاقند. به همین منظور شهر باید فضایی برای جذب و پرورش ایده ها و نوآوری های همه باشد و بتواند از خلاقیت همه افراد، چه افراد خاص و ویژه مانند هنرمندان، دانشمندان، نویسندگان و چه افراد معمولی بهره ببرد. شهر خلاق فضایی برای یادگیری و به کارگیری تمامی حس ها است.
به عبارتی دیگر فضاهای عمومی با درگیر کردن مفاهیمی همچون مشارکت، تنوع، سرزندگی، جذابیت اقتصادی و هویت بخشی به عنوان موتور محرکه شهر خلاق عمل می کنند.
موضوع شهرهای خلاق در جهان گسترش قابل توجه داشته و جالب است بدانیم شهرهایی با شرایطی به مراتب بدتر و با ظرفیت هایی به مراتب کمتر از مسجد سلیمان نیز با تلاش و خلاقیت شهروندانش به شهرهایی خلاق تبدیل شده اند. نکته قابل توجه این است که بدانیم منظور از شهر خلاق شهری است که شهروندانش با خلاقیت اوضاع بهتری داشته باشند.
“چارلز لندری”در کتاب شهر خلاق، خلاقیت را به مثابه پول می داند و تاکید می کند شهروند خلاق باید شرایط بهتری در زندگی خود کسب نماید. (نگاه کنید به کتاب شهر خلاق این نویسنده با ترجمه دکتر محمود عبدالله زاده، 1394، دفتر پژوهش های فرهنگی، تهران)
مسجد سلیمان در حوزه های مختلف دارای ظرفیت هایی برای بروز خلاقیت های شهروندان و خصوصا جوانان مسجد سلیمانی برای کارآفرینی و توسعه اقتصادی و فرهنگی است و شبکه های ارتباطی و اجتماعی و فضایی که به اشتباه مجازی می نامیم، اما از هر واقعیتی واقعی تر است، این فرصت را فراهم می کند تا یک هنرمند صنایع دستی مسجدسلیمانی و یک عکاس مسجدسلیمانی و یا هر تولید کننده فرهنگی و هنری و اقتصادی، آثارش را به معرض دید و خرید علاقه مندان بگذارد. کما اینکه هم اکنون نیز همین بسترهای الکترونیک هنرمندان و خلاقان بسیاری را از مسجد سلیمان به ایران و جهان معرفی نموده است.
نکته مهم، خواستن و تلاش برای رسیدن به نتیجه است. خلاقیت، طبیعتا زیرساخت ها و بستر مناسبی نیاز دارد که ممکن است در این شهر وجود نداشته باشد، اما جای امیدواری این است که هر محدودیت و محرومیتی، نوعی خلاقیت را نیز به دنبال دارد.
موضوع شهرهای خلاق در عرصه جهانی نیز مخاطبان خود را دارد. شبکه شهرهای خلاق یونسکو UCCN در سال 2004 میلادی توسط یونسکو به وجود آمده و مهمترین هدف آن گسترش همکاری های شهرهای دارای شاخص های شهرهای خلاق است. در حال حاضر 180 شهر از 72 کشور جهان در این شبکه عضو هستند. در همه این شهرها، خلاقیت هویت اصلی توسعه پایدار شهری به شمار می رود. در حقیقت، ویژگی اصلی که در شهرهای خلاق مطرح است، ترکیب و تلفیق ابعاد گوناگون اقتصاد و فرهنگ در گونه ای از نظم انسانی است.
خلاقیت در بوم گردی و گردشگری، خلاقیت در توصیف و تبیین پیشینه و ارزش های مسجد سلیمان بعنوان زادگاه نفت خاورمیانه و جذب گردشگر برای بازدید از میراث صنعتی این شهر (که با ایجاد موزه صنعت نفت در این شهر بستر آن نیز فراهم خواهد بود)، خلاقیت در معرفی و فروش داروها و دمنوش های گیاهی، خلاقیت در تجاری سازی نمادها و المان های فولکلوریک محلی در محصولات مختلف، خلاقیت در معرفی و فروش آلبوم های موسیقی محلی، شاهنامه خوانی بختیاری و ظرفیت های ارزشمند آن برای معرفی در کشورهای فارسی زبان و حتی در سطح جهان، ظرفیت منحصر بفرد و ارزشمند حضور عشایر کوچ رو در زمستان و بهار مسجدسلیمان، در شرایطی که در سطح جهان تعداد بسیار محدودی از این نوع زندگی دامپرورانه همچنان وجود دارد، شعر و ادبیات، سینمای مستند و داستانی و بسیاری فرصت ها و ظرفیت های دیگر مواردی هستند که همین الان نیز تعداد قابل توجهی از جوانان و کارآفرینان مسجد سلیمانی بدان مشغول هستند و آنقدر این ظرفیت بزرگ است که ورود نگاه های خلاقانه بیشتر به توسعه آن نیز خواهد انجامید.
امید که پنجم خرداد 1399 علیرغم تمامی محدودیت ها و محرومیت ها، آغاز خلاقیت بیشتر مسجدسلیمانی ها برای توسعه مسجدسلیمان باشد.
سالروز تولد مسجد سلیمان عزیز بر همگان خجسته باد.
