خوزستان ريشه در آب و تكيه بر تاريخ؛ فرشید خدادادیان

خوزستان ريشه در آب و تكيه برتاريخ 

فرشید خدادادیان

خوزستان امروز، بخشي از تمدن بزرگي بوده كه پيش از استقرار آرياييان در ايران و همدوران با تمدنهاي ميان رودان وجود داشته و ايلام ( = عيلام) ناميده مي شده و ديرينگي آن به هزاره هاي پيش از ميلاد مي رسد.

ايلام با خط انديشه نگار بصورت NIM (نيم) به معناي سرزمين بلند نوشته شده است و پس از آن اكدي ها آن را ELAMTU  (الامتو) مي خواندند كه در زبان گفتگويي «سرزمين كوهستان» معنا مي دهد خود ايلاميان نيز سرزمين خود را Hatamti (هتمتي) مي ناميدند.

پس از آن در كتيبه هاي روزگار هخامنشي ها خط مذكور با واژه در قطور و تحول زبان مي دانيم كه تلفظ «او» به «هو» تبديل مي شود كما اينكه اورمزد به هورمزد و اوشمند به هوشمند تغيير شكل داده است. همچنين مي بينيم كه در برخي موارد تلفظ  «ه/ح» به «خ» و بالعكس نيز وجود دارد بعنوان نمونه واژه «هورداد» به خرداد تبديل شده و يا اينكه حرف «ح» جانشين «خ» مي شود چنانكه هم اكنون نيز در زبان و گويش اقوام بختياري اين جابجايي ها ديده مي شود و مثال مرتبط آن اداي كلمه – خونه «=خانه» بصورت «حونه» در ميان ايشان است.

وقتي در كنار اين موارد به جانشيني حرف «ج» و «ژ» با حرف «ز» نيز توجه كنيم آنگاه سير قطور واژه «اوج» به «هوز» و پس از آن به «خوز» قابل تنظيم است. بديهي است كه اين ريشه يابي يگانه توصيف ارائه شده براي خوز نيست بلكه برخي «خوز» را به معناي نيشكر مي دانند و خوزستان را به واسطه خاك حاصلخيز و بارورش جهت كشت نيشكر «شكرستان»مي دانند. كشت نيشكر هم اكنون نيز در زمينهاي خوزستان انجام مي شود و جزو كشاورزي هاي مهم اين منطقه محسوب مي شود.

برخي ديگر نام «خوز» را از قبيله اي مي دانند كه در اين منطقه مي زيستند. از جمله اين منظور در سال هفتصدو يازده هجري قمري در «لسان العرب» اشاره مي كند كه «خوز» نام قوم و قبيله اي از مردم عجم است.

بدين ترتيب مي بينيم كه قدمت تاريخ و تمدن خوزستان حتي از روزگار آرياييان نيز ديرينه تر بوده و به ويژه در تمدن ايلام اين سرزمين جايگاه والا و معتبر داشته و به واسطه چنين جايگاه و اعتباري بوده كه بعدها توسط پارسيان مهاجر مورد اقبال قرارگرفته است. بديهي است اين كلام به معناي نفي جزئيت خوزستان در تمدن آريايي نبوده بلكه يادآوري قدمت آن و پيشينه تمدني اش حتي پيش از حضور نياكان آريايي است.

بيشتر نامهاي جغرافيايي خوزستان با آب كه سرآغاز آفرينش بوده است پيوند دارند خوزستان سرزميني است كه در آن بزرگترين رود ايران «كارون» جريان دارد و افزودن بر آن شاخه هاي رودهاي ديگري نيز كه از كوههاي زاگرس سرچشمه مي گيرند آنرا آبياري مي نمايند. به طوريكه پيش از آنكه بدنبال ريشه هاي ادوار تاريخي براي شهرهاي اين استان بگرديم بايد به نقش و جايگاه آب در انديشه بسيار كهن مردمان آن توجه داشته باشيم. ريشه هايي كه بيانگر قدمت تمدن در اين سرزمين است. 

خوزستان كه از هر سو با آب سروكار دارد به سبب گرمسير بودن و خاك نرم و هواي گرم و فرورفتن رودها در خاكهاست که سرزمين گرمازده و تشنه اي هم به شمار مي رود. از اينرو خوزستان از همان آغاز مانند همه پديده هاي هستي دوگانه، صحنه تضاد آب و خشكسالي نيز بوده است. «تيشتر- ر = ايزد آب آفرين» و اپوش «ديوخشكسالي» و بسياري از نامهاي جغرافيايي خوزستان نيز در لفظ يا معنا با آب و ايزدان كهن آب پيوند دارند. شوش، شوشتر، كارون، آپادان، دزفول و … همچنين در استان خوزستان صائبين مندايي را داريم كه آب جايگاه مهمي در مناسك ايشان دارد. بديهي است در ادوار مختلف تاريخي برخي شهرهاي جديد احداث و برخي شهرهاي قديمي نيز تغيير نام يافته اند و توصيف برخي از اين شهرها به قرار زير است.

شوش 

شوشيانا = سوزيانا/مركز حكومت تمدن ايلام (=عيلام) بوده كه بناي بزرگ معبد پنج اشكوبه زگورات چغازنبيل در اين نقطه وجود داشته است. بنايي با كتيبه هاي آجرين و خط ميخي ايلامي كه ديرينگي آنرا تأييد مي كند شوشي متعلق به اينشوشيناك بوده و زيگورات چغازنبيل نيز براي نيايش اين ايزد ايلامي ساخته شده بود. شوش توسط آشورباني پال ويران گرديد و پس از استقرار هخامنشيان و برپايي كاخهاي زمستاني در اين منطقه رونق دوباره يافت. آرامگاه دانيال نبي از پيامبران بني اسرائيل نيز در اين شهر قراردارد و در پيوند سابق الذكر تمدن خوزستان با آب بايد به عبور رود شاوور از مركز شوش اشاره نمائيم.

شوشتر 

تشتر يا تستر در فاصله نه چندان دور از شوش قراردارد و كارون از آن مي گذرد، نام شوشتر نيز به تعبير اهل فن از تيشتر ايزدآب ريشه دارد. كارون پيش از ورود به شوشتر دو شاخه مي شود. شاخه گرگر كه از داخل شهر عبور مي كند و تأسيسات آبرساني قديم همچون آسياب ها، كانال ها، بندها و آبشارها برروي آن ساخته شده است و شاخه ديگر آن چهاردانگه است كه از غرب به سوي جنوب شوشتر جريان دارد و در محلي بنام بندقير مجدداً به هم پيوند مي خورند. شوشتر نيز در ادوار مختلف تاريخي مورد توجه بوده و به ويژه در روزگار ساسانيان آثار پل شادروان در آن برجاي مانده كه توسط مهندسان رومي اسير شده توسط شاپور اول ساساني ساخته شده است.

دزفول  

دژپل. يكي از شهرهاي قديمي و باستاني خوزستان است كه پيشينه تاريخي آن نيز با آب مرتبط است. رودخانه دز از وسط اين شهر مي گذرد. وجه تسميه دزفول نيز بابت پلي باستاني است كه در روزگار شاپور اول ساساني برروي اين رودخانه ايجاد شده و دژي نيز براي حفاظت از اين پل در كنار آن ايجاد شده است. دزفول همچنين به قصر روناش نيز شناخته مي شود و مقدسي مورخ سرشناس از آن بنام شهر قنطره به معناي پل ياد مي كند.

مسجدسليمان

مي دانيم كه پارسها سالها تحت لواي مادها در جنوب درياچه اروميه و در منطقه اي بنام پارسرا زندگي مي كردند. پس از آن بوده كه مهاجرت به نواحي جنوبي را آغاز مي كنند و نهايتاً در پاسارگاد در استان كنوني پارس اقامت مي گزينند در اين حركت تاريخي مي دانيم كه پارسها از شمال خوزستان نيز گذشته و در منطقه اي موسوم به «پارسوماش» در خاور شوش اقامت گزيدند كه باستانشناسان و پژوهشگران پارسوماش را در حدود مسجدسليمان كنوني قابل تصور مي دانند. آتشكده اي باستاني با معماري – اورارتويي از آثار برجاي مانده پارسها در اين منطقه است كه دو نمونه از اين آتشكده ها موسوم به سرمجدد برد نشانده بسيار قابل توجه مي باشند. بطوريكه رومن گيرشمن باستانشناس معروف اين دو آتشكده را اسلاف پاسارگاد مي داند.

آبادان  

آبادان در جنوب باختري استان خوزستان و مانند ديگر شهرهاي اين سرزمين در كنار آب واقع شده است. در اينجا نيز رودي بنام بهمنشير جريان دارد كه باعث آباداني آبادان شده است. بطلميوس آنجا را آرپفانا و آپفادانا ناميده كه به معناي محلي براي نگاهباني از آب بوده است. البته در ادوار بعد ما با نام شخصي بنام عباد بن حصين حبطي مواجه مي شويم كه در دوران حكمراني حجاج بن يوسف ثقفي به روزگار خلافت عبدالملك حاكم اين منطقه بوده و واژه عبادان را كه در دوره اي به آبادان اطلاق مي شده برخي از نام اين حاكم محلي و برخي ديگر معرب شده همان واژه آبادان مي دانند.

خرمشهر 

كه نام باستاني پيان (بيان در دوران بعدي) و بركناره اروند رود واقع است. محمره (سرخ رنگ) نامي است كه اعراب به اين شهر داده اند و آنرا به علت برنج سرخ رنگي مي دانند كه در اين منطقه كشت و زرع مي شده است.

ايذه 

آنزان / ايذج / مال امير يا مال مير منطقه باستاني ديگري در استان خوزستان است كه نگاره هاي ايلامي در آن فراوان يافت مي شوند. نگاره ها و كتيبه هاي ايلامي اشكفت سلمان و كول فرح و خنگ نوروزي بيانگر پيشينه ايلامي اين خطه از خوزستان هستند.

هنديجان 

به واسطه وجود رودخانه هاي متعدد در سرزمين خوزستان كه در سطور بالا برتأثيرگذاري اين رودها بر مدنيت خوزستان اشاره شده عده اي باور دارند كه نام اين سرزمين «اند» يا «هند» جاري با آبهاي فراوان بوده است. كما اينكه در شمال منطقه مسجدسليمان و بخش شمالي كارون منطقه ديگري بنام «انديكا» وجود دارد. كارون، كرخه، جراحي، دز، اروند، رودهنديجان، شاوور، بهمنشير، مارون، رود زرد، و رودهاي ديگر خوزستان سرزميني با آبهاي فراوان را ايجاد نموده اند كه از ادوار باستان زندگي در آن وجود داشته است و خوزستان را به واسطه وجود اين روزها مي توانيم سرزميني بناميم كه ريشه در آب و تكيه بر تاريخ دارد.

زبان مردم خوزستان

زبان خوزي جزء زبانهاي پنج گانه اي است كه عبدا… بن مقفع براي پارسي زبآنان بيان مي كند و آنرا زباني مي داند كه پادشاهان و بزرگان در خلوت بكارمي بردند سيف ا… رشيديان نيز در جغرافياي خوزستان نوشته است كه زبان خوزي، زبان رمزي پادشاهان ايران باستان بوده كه بخشي از كتيبه هاي شوش و بيستون و ايذه به زبان خوزي نوشته شده است.

در خصوص عرب زبآنان استان خوزستان بايد به اين نكته توجه داشت كه شجره نامه برخي از تيره هاي عرب زبآنان استان خوزستان بايد به اين نكته توجه داشت كه شجره نامه برخي از تيره هاي عرب خوزستان مشخص و مبرهن است، در نقطه مقابل مي دانيم كه خصوصاً در كشور عراق عرب زبآناني وجود دارند كه اصالتي ايراني داشته و پس از حمله اعراب تغيير گوشت و زبان داده اند. در خوزستان با پديده فرهنگي ديگري روبرو مي شويم. اقوامي كه آنان را عرب كمري مي نامند. عرب كمري اعرابي هستند كه در كوه و كمر زندگي مي كنند. از آنجا كه طبيعت اعراب با كوهپايه نشيني بيگانه است اين اقوام را بايد بختياري هايي بدانيم كه پس از حمله اعراب گويش ايشان را برگزيدند و در بخشهاي مجاور لالي و مسجد سليمان استقرار دارند. افزون بر بختياريها و اعراب گروههايي از تركان قشقايي نيز در خوزستان حضور دارند و در برخي شهرهاي خوزستان همچون هفتگل شاهد حضور هرسه قوميت بختياري، قشقايي و عرب در كنار يكديگر هستيم. خوزستان سرزميني پرافتخار است كه ريشه در آب و تكيه برتاريخ دارد، دياري باستاني كه ايران به وجود آن مفتخر است و خوزستانيهاي ترك و لر و عرب نيز افتخاري بالاتر از ايراني بودن ندارند.